Ta’tirü Ercâi’d-Devleti’l-Mecîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri’l-Beriyye, Kilisli Aşkî Mustafa b. Ömer’in (d. 1200-1204/1785-1789 - ö. 1288-1294/1871-1877) bilinen ilk eseridir. Medine şehrinin tarihi hakkında bilgiler vermesi dolayısı ile “Medine Tarihi” adıyla (Erünsal 1991, Baş 2007) ve Ta’tir (Gemici 2020) kısaltmasıyla anılmaktadır. Kaynaklarda sadece Osmanlı Müellifleri’nde “Derc Edilmemiş Olan Tarih Kitapları” bölümünde hakkında “Ta’tirü Ercâi’d-Devleti’l-Mecîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri’l-Beriyye, (Aşkî Mustafa b. Ömer el-Kilisî) Türkçe, sene 1262, yazma. Kütüphane-i Umumî’de”  (Tatcı 2000) şeklinde bilgi verilmiştir.

Eser üzerinde şimdiye değin yapılan akademik çalışmalar İstanbul nüshası üzerinden yapılmıştır. Bu nüsha üç cilt üzere yazılmıştır. Birinci cilt 349, ikinci cilt 372 ve üçüncü cilt 258 yapraktır. Eser büyük boy olup (320x210/225x125 mm.) her sayfada 25 satır bulunmaktadır. Her cilde içindekiler bölümü konulmuştur. Her cildin sonunda da ilgili cildin istinsah edildiği tarih yer almaktadır. Tercüme bir eser olarak kurgulanan eserde yer yer Arapça, Farsça ve Türkçe manzumelere yer verilmiştir. Eserin yazılış sebebi, dönemin padişahı Sultan Abdülmecid’in, H. 1257 yılında İstanbul’a gelen Aşkî’ye Medine tarihine ilişkin bir eserin yazılması gerektiği lüzumunu belirtmesidir. Eserin yazımından önce ve yazımı sırasında Aşkî Efendi’ye çeşitli hediyeler ve ücret ödenmiştir. Buna dair kayıtlar Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde pek çok belge bulunmaktadır (Baş 2007: 19).

Aşkî, H. 1258 yılının Rebiülevvel ayının on ikinci günü müsveddelerini yazmaya başladığı eserini 1263 yılı Cemaziyülevvelinde tamamlamıştır. İlk cilt 1262/1846, ikinci cilt 5 Safer 1263/1847 ve üçüncü cilt ise 16 Receb 1263/1847 tarihinde Medine-i Münevvere’de Muhammed Rasih Bursevî tarafından istinsah edilmiştir. Bu nüsha, Sultan Abdülmecid Han’a sunulmuş olan bir nüsha olduğundan temiz ve düzenlidir. Düzgün bir nesih hattı ile açık bir şekilde yazılmış, okunması kolay bir nüshadır. Eser ilk olarak Rıza Paşa Kütüphanesi kayıtlarına girmiş; daha sonra İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesine intikal ettirilmiştir.

Eser, Semhudî’nin Vefâ’ü’l-vefâ bi-ahbâri dâri’l-Mustafâ adlı eseri (Barca 2016, Kaya 2017) esas alınarak yazılmıştır. Aşkî bu hususu birinci cildin “Sebeb-i Tercüme-i în Kitâb-ı Müstetâb” başlığı altında anlatmaktadır (3^b-11^b). Aşkî, eserin telif bölümünde tarih kitaplarının yanı sıra siyer, hadis ve divanlar dâhil “yüzden mütecâviz” eseri tedkik ettiğini ve tercümeye esas metin olarak Semhudî’nin eserine karar kıldığını belirtmektedir. Eserin birinci ve ikinci ciltleri Semhudî’nin Medine Tarihi’ne dair eserinin tercümesidir. Ancak yapılan incelemelerde Aşkî’nin tercümeyi yaparken asıl metni tercüme etmeyi bırakıp kendi müşahedelerini anlattığı ve kendi dönemi ile ilgili malumatlar verdiği görülmektedir (Muslu 2021: 251).

Üçüncü cilt, müellifin bazı araştırmalar sonucu elde ettiği bilgiler ve bunlardan başka bazı müşahedeleri ihtiva eden telif bir eser hükmündedir. Eserin bu cildinde Aşkî’nin düşürdüğü tarihler ve kaleme aldığı manzumelere de yer almakla birlikte Vasıf, İzzet gibi devrin şâirlerinin yazdığı kasideler ve tarihlere de yer verilmektedir.

Nurettin Gemici ve Ömer Faruk Can’ın yeni bulguları eserin iki nüshasının daha olduğunu ortaya koymuştur. Buna göre yeni nüshaları ilki Kahire nüshasıdır. Kahire’de Mısır Millî Kütüphanesi’nde (Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye) Tarihî Türkî Tal‘at 36 ve 45 numaralarda kayıtlıdır. Katalog kaydında eser Mevâridü’l-Mecîdiyye adıyla kayıtlıdır. 36 numarada kayıtlı cilt 382 varak olup 2. cilt olduğu, 45 numarada kayıtlı cildin ise 282 varak olup eserin 3. cildi olduğu düşünülmektedir. İkinci cilt 272x185, üçüncü cilt ise 270x180 milimetre ebadındadır. Her ikisi de talikle kaleme alınmıştır ve her sayfasında 21 satır vardır. Katalog kaydına göre ikinci cilt 1846’da istinsah edilmiştir. Zahriye kaydından anlaşıldığı üzere ise üçüncü cilt 1856 yılında Hacı Ahmed ed-Dağıstanî Efendi tarafından istinsah edilmişlerdir. Eserin diğer nüshalarında olduğu gibi manzumeler genellikle cetvel ile çevrelenmiştir. Kimi sayfalarda haşiyelerin görüldüğü ciltte istinsah kaydı bulunmaktadır (Gemici 2020: 185-186).

Eserin üçüncü nüshası ise Paris nüshasıdır. Paris’te Milli Kütüphane’de (Bibliothèque nationale de France) Supplement turc 1037, 1038 ve 1039 numaralarda kayıtlıdır. Schefer kataloğunda muhtasar surette daha sonra ise Blochet kataloğunda daha mufassal şekilde nüsha tanıtılmıştır. Her iki katalogda da eserin adı Mevâridü’l-Mecîdiyye fî Târîhi Beled-i Hayri’l-Beriyye şeklinde kaydedilmiştir. 265x178 milimetre ebadındaki ciltler sırasıyla 286, 460 ve 259 varaktır. Kırmızı deri ciltlidir. Her sayfada 21 satır bulunmaktadır. Siyah mürekkeple, temiz bir tâlik hatla kaleme alınan eserde iki düz çizgiden oluşan kırmızı bir bordür vardır. Başlıklar, alt başlıklar, beyit, kıt‘a ve sair âyetler, hadisler, duâ cümleleri vb. ibâreler kırmızı mürekkeple yazılmış, manzumeler için ayrıca kırmızı cetvel çekilmiştir. Temellük kaydı ve istinsah kaydı kabilinden kayıtlar bulunmamaktadır. Her cildin başında fihristi vardır. Nüshalarda herhangi bir çizim, minyatür ve sair motif mevcut değildir (Gemici 2020: 187).

Eser ilim dünyasına ilk olarak İsmail E. Erünsal tarafından bir makale ile tanıtılmıştır. İlk iki cildi üzerinde Ayşenur Muslu (2021), Nesibe Gülsüm Zengin (2019) ve Nisanur Arıkan (2019) tarafından tamamlanmış üç yüksek lisans tezi ve devam etmekte olan beş yüksek lisans tezi bulunmaktadır.

Şairin biyografisi için bk. “Aşkî, Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/aski-mustafa