Atâyî’nin Molla Câmî’nin (ö. 1492) Subhatü’l-Ebrâr'ına nazire olarak yazdığı, hamsesindeki üçüncü mesnevi. Nizâmî’nin (ö. 1214) Mahzenü’l-Esrâr’ı tarzındaki mesnevilerin daha genişletilmiş ve daha kapsamlı hâle getirilmiş şekli olduğu açıkça anlaşılan Molla Câmî’nin Subhatü’l-Ebrâr’ı, Türk edebiyatında da takipçi bulmuştur. Bursalı Rahmî'nin (ö. 1567) Gül-i Sad-Berg’i, Taşlıcalı Yahyâ'nın (ö. 1582) Gülşen-i Envâr’ı Subhatü'l-Ebrâr'ın birer naziresidir. Atâyî’nin Sohbetü’l-Ebkâr’ı da birçok yönden Molla Câmî’nin eserini takip etmiştir. Buna karşılık hem muhteva hem de şekil bakımından bağımsız olmanın yanında hikâyelerin çoğundaki özgün konularıyla taklit olmaktan uzak bir mahiyettedir (Kortantamer 1997: 198).

İkinci mesnevisi olan Nefhatü’l-Ezhâr’da hamse yazmaya karar vermiş bulunan Atâyî bu üçüncü mesnevisini hemen bir sonraki yıl olan 1626’da Tırhala’da kaleme aldığını haber vermektedir. Sohbetü’l-Ebkâr’da tıpkı Nefhatü’l-Ezhâr’da olduğu gibi sebeb-i telif bölümünden önce IV. Murad’ın sebeb-i teliften sonra da Şeyhülislam Yahya’nın övgüsü yer alır. Bu tarihte padişahın henüz çocuk denecek yaşta olmasından dolayı eserin Şeyhülislam Yahya’ya sunulduğu ihtimali daha kuvvetli görünmektedir (Kortantamer 1997: 199).

Tamamı mesnevi nazım şekliyle kaleme alınan Sohbetü’l-Ebkâr, Remel bahrinin “fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Mesnevi toplam 3530 (Yelten, 1999: 280) beyitten oluşmaktadır. Klasik mesnevi tertibine göre tanzim edilen eserin asıl bölümünde kırk sohbet ve her biri bir sohbetin ardından gelen kırk destan bulunur. 455. beyitte tamamlanan giriş kısmı besmelenin feyiz ve üstünlüğünün anlatıldığı bölümle başlar. Ardından tahmid, münâcât ve naat bölümleri gelir. Hz. Muhammed’in daha çok mucizelerinden söz eden bölümü müstakil bir başlık altında miraç bahsi takip eder. Yaklaşık yüz beyit uzunluğundaki miraç bahsinden sonra padişah IV. Murad’ın övgüsüne geçilir. Kısa tutulan medhiyeden sonraki sebeb-i telif bölümü bir bahar tasviriyle başlar. Dostlarının teşvikiyle Sohbetü’l-Ebkâr’ı nasıl yazdığıyla ilgili macerasını anlattıktan sonra Atâyî ortaya çıkan eseriyle övünür. Sebeb-i telifin ardından giriş kısmını Şeyhülislam Yahya’yı bilgisi, başarısı, dürüstlüğü, şiire ve şairlere olan ilgisini nazara vererek övdüğü bölümle tamamlar.

Asıl bölümdeki sohbetlerde ele alınan konu hakkındaki düşüncelerden sonra o konuyu destekleyen destan başlıklı bir hikâye anlatılmıştır. Sohbetler ve ardından gelen destanlar sırasıyla şu başlıklarla özetlenebilir: 1. Aşk; Behram’ın oğlunun aşk hikâyesi. 2. İbadet; Hz. Ali’nin kıssası. 3. İlim ve irfan; Hristiyan bilginin Şeyhülislamla konuşması. 4. Alçakgönüllülük; Gazneli Sultan Mahmud’un hikâyesi. 5. İlim ve hikmet çabası; Eflatun’un hikâyesi. 6. Çalışmak; Hz. Ömer ve tembel grup. 7. Ölüm ve sonrası; Atâyî’nin rüyası. 8. Kötü niyetlilere uyarı; hisse alınacak çeşitli konulardaki kıssa. 9. Doğru hayatı akılla tercih; İskender’in hikâyesi. 10. Talih; Emevî Mervan’ın hikâyesi. 11. Rüşvet; Osmanlı toplumundaki çarpıklıklar. 12. Kötü ve iyi hükümdarlığın kıyası; Mısır’ın kötü hükümdarı Karakuş. 13. Zekâ ve ferasetle insanı değerlendirme; Nuşirevan'la fitneci kişinin hikâyesi. 14. Himmet; Saffârî Yakub’un heves ve arzuları. 15. Kerem ve ihsan; Hüsrev ve komutanın hikâyesi. 16. Gerçek muhabbet ve sadakat; sadık ve muhabbetli iki dostun hikâyesi. 17. Yalan; Nişâburlu Mansur'la yalancının hikâyesi. 18. Güzel söz ve güzel konuşma; Mısır hükümdarı Hâkim'in zulümleri. 19. Akıl; Sultan Melikşâh ve veziri Nizâmülmülk’ün Kayser'le mücadeleleri. 20. İyi niyet ve samimiyet; Bağdatlı şeyh ve emir. 21. Kadınlara düşkün kimselere uyarı; Mısır sultanıyla güzel cariyesinin hikâyesi. 22. İçkinin zararları; gençlere uyarı mahiyetinde bir örnek. 23. Cimrilik; cömert padişahla cimrinin hikâyesi. 24. Sabır; Hz. İsayla şerli kimsenin hikâyesi. 25. Zinanın hükmü ve zararları; kadınlara düşkün gencin uğradığı felaketler. 26. Güler yüz ve hilim; Erdeşîr ve vezirleri. 27. Karşılıksız verme; halife Me’mun. 28. Diline hâkim olmak; Nasrettin Hoca’nın hikâyesi. 29. Cömertlik; cömert Hâtim ile Rum Kayseri’nin hikâyesi. 30. Şehvet; avare âşıkla perikızı. 31. İhlas ve samimiyet; Ömer bin Abdülaziz’in adaleti. 32. Emin kişi olma; Belh padişahıyla bahçıvanın hikâyesi. 33. Cesaret, Mansur ve Timur’un hikâyesi. 34. Şiir; Nizâmî ve Kızıl Arslan’ın hikâyesi. 35. Başa gelene rıza; zâhid ve hüdhüdün hikâyesi. 36. Edep; köle ve efendinin hikâyesi. 37. Sözünde durma; sözünde durmayan Karamanoğlu ile Osmanlı padişahının hikâyesi. 38. Doğruluk; hırsızlık ve soygunculuğun kötü sonuçları. 39. Hafifmeşrep delikanlılara nasihat; gençlere düşkün kimseyle alımlı delikanlının hikâyesi. 40. İhtiyar, hileci kadınlara karşı uyarı; hileci kadınla açıkgöz adamın hikâyesi (Kortantamer 1997: 202-229). 3444. beyitten sonraki hatime bölümüyle mesnevi tamamlanmıştır.

Eğitici ve öğretici niteliğe sahip Sohbetü’l-Ebkâr, ihtiva ettiği özgün hikâyeler, canlı tasvirler ve İstanbul Türkçesinin başarılı örnekleriyle dikkati çekmektedir.

Sohbetü’l-Ebkâr’ın nadiren müstakil büyük çoğunluğu hamsede olmak üzere yaklaşık yetmiş civarında yazma nüshası bulunmaktadır. Mesnevi üzerine Melek Günüşen (1946) ve İnci Muslu (1966) birer mezuniyet tezi hazırlamıştır. Tunca Kortantamer’in çalışmasında (1997) Atâyî’ye ait bütün mesnevilerle birlikte değerlendirilen Sohbetü’l-Ebkâr’ın metni, Muhammet Yelten tarafından önce kitap olarak neşredilmiş (1999) daha sonra e-kitap olarak yayımlanmıştır (2017).

Şairin biyografisi için bk. "Atâyî, Nev‘î-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atai-nevizade