Nakkâş Nigârî’nin Sinan Paşa’nın kaptan-ı deryâlığı döneminde yapılan deniz savaşlarını anlattığı tarihî mesnevisi. Hadiseler, tek bir şahıs etrafında anlatıldığı için eser, gazavat-nâme hüviyeti taşır. Mesnevinin yayımlanan metninde 915 beyit bulunmaktadır (Egüz 2020a). Mesnevi, aruzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla kaleme alınmıştır. 

Mesnevide tevhid, na’t, dört halife ve Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin övgüsünden sonra Kanunî Sultan Süleyman, Şehzade Selim, Rüstem Paşa, Kara Ahmed Paşa, İbrahim Paşa ve Haydar Paşa övgüleri yer alır. Bu kısımdan sonra münacat ve baş tarafı eksik bir Sinan Paşa (ö. 1550) övgüsü gelir. Ardından asıl konuya geçilerek Sinan Paşa’nın Osmanlı donanmasında kaptan-ı deryâ olarak görev yaptığı dönemde yaşanan deniz savaşları anlatılır. Ana konu, İspanyol donanmasının Arapların da desteğiyle Mehdiye’yi ele geçirmesi ile başlar. Bunun üzerine Kanunî Sultan Süleyman, Sinan Paşa’yı donanmasıyla birlikte Mağrib’e sefere gönderir. Osmanlı donanması, önce Messina, Agusta kalesi ve Malta’yı kuşatır. Daha sonra ise Trablus’u fetheder. Bu savaşlarda özellikle Sinan Paşa ve Turgut Reis ön plandadır. Zafer kazanan ordu İstanbul’a döner. Ertesi sene bahar mevsiminde Osmanlı donanması yine Sinan Paşa’nın önderliğinde Mağrib’e açılır ve bu kez Andrea Doria’nın kumandanlığındaki haçlı donanması ile çarpışır. Andrea Doria, Osmanlı donanması karşısında yenilerek geri çekilir. Bu sırada yedi düşman gemisi, Türklerin eline geçer. Donanma yine zaferle İstanbul’a döner. Kanunî Sultan Süleyman, Sinan Paşa’ya hilat giydirir. Savaşta başarı gösteren diğer kişilere de hediyeler ve terakkiler verilir. Sinan Paşa'nın bir süre emekliliğe çekilmesi ile eserin ana bölümü son bulur. Ardından şairin felekten şikâyet ettiği bir bölüm ile dua ve hâtime bölümleri gelir. Şairin şikâyeti, aslında onun eserini yazma sebebini de açıklar. Buna göre Nigârî, donanmada yer alan herkese terakkiler verilirken, kendisine 15 mukarrer verilmesinden şikâyetçidir. Halbuki kendisi 30-40 senedir donanmadadır (Egüz 2020: 177). Bu yüzden hâmisi Sinan Paşa’dan yardım ister. Ayrıca mesnevinin sonunda Sinan Paşa’nın gemisinin denize battıktan sonra kurtarılması hakkında üç beyitten oluşan bir tarih manzumesi ile şairin hâmisinden lütuf isteğini anlatan bir matla da yer alır.

Kaptan-ı Deryâ Sinan Paşa Gazavat-nâmesi, konusu yönüyle orijinaldir. XVI. yüzyılda pek çok gazavat-name yazılmasına rağmen, Nigârî’nin bu gazavat-namesi, sadece Sinan Paşa’yı ve onun dönemindeki deniz savaşlarını ele alması açısından tektir. Eser, ya anlatılan hadiselerin yaşandığı zamanda ya da hemen sonrasında kaleme alınmış olmalıdır. Zira elimizdeki tek nüshanın istinsah tarihi 1553’tür. Ayrıca mesnevide anlatılan hadiseler, ilk ağızdan aktarılmıştır. Çünkü şair Nigârî, aynı zamanda bu seferlere bizzat katılmış bir denizcidir. Eser, bu yönüyle tarihî bir kaynak olarak da değerlendirilebilir.

Eserin dili sadedir. Özellikle savaş sahnelerinde canlı ve realist tasvirler yer alır. Zaman zaman devlet ve ordu geleneklerinden bahsedilir. Eserde, bütünüyle denizcilik terimleri kullanılarak yazılmış bir şiire yer verilmemekle beraber, konu gereği çeşitli denizcilik terimlerinden söz edilmiştir.

Nigârî’nin bu mesnevisi uzun süredir bilinmesine rağmen, üzerine çok az çalışma yapılmıştır. Andreas Tietze (2010), bir makalesinde Nigârî’nin kendi durumundan şikayet ettiği beyitleri ve bu gazavat-name içinde yer alan murabbaı ele alarak incelemiştir. Esra Egüz ise önce eseri tanıtan bir makale kaleme alıp (2020b), daha sonra da eserin British Library’de yer alan ve şu an için bilinen tek nüshasını, şekil ve muhteva incelemesi ile birlikte kitap olarak yayımlamıştır (2020a).

Şairin biyografisi için bk. "Nigârî, Haydar Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nigari-haydar-celebi