ŞİBÂNÎ-NÂME (MUHAMMED SÂLİH)
biyografik eserler
Muhammed Sâlih

ISBN: 978-9944-237-87-1


Şiban Han’ın 905/1499-1500 - 911/1505-06 yılları arasındaki hayatı ve savaşlarını konu alan mesnevi. 4447 beyitten müteşekkil eser, Muhammed Sâlih tarafından Çağatay Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Eser aruz vezninin fe’ilâtün  / fe’ilâtün / fe’ilün  kalıbıyla yazılmıştır.

Şiban Han’ın Buhara seferi ile Harezm’i fethine kadar olan olayları ele alır. Devrin siyasi hayatının, halkın gündelik yaşayışının, savaş usullerinin gerçekçi bir biçimde anlatıldığı; konusu itibarıyla dönemin diğer mesnevilerinden ayrılan eserin kelime kadrosu epey zengindir. Özellikle bugün bilinmeyen yer adlarını ihtiva etmesi, tarihî şahsiyetler ve olaylarla ilgili detaylı bilgilere yer vermesi Şibanî-name’nin yalnızca edebî bir eser olarak değil bir tarih metni olarak da kıymetini artırmaktadır.

Eserin bugüne ulaşmış iki nüshası vardır. Avusturya Millî Kütüphanesi’nde 1156 numarada kayıtlı Viyana nüshası, fe’ilâtün / fe’ilâtün / fe’ilün  kalıbıyla mesnevi nazım şekliyle yazılmış, 226 varak ve 4447 beyittir. Tam ve minyatürlüdür. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’nde Török, Qu, 68 numarada kayıtlı 190 varaktan müteşekkil Budapeşte nüshası ise baştan ve sondan eksiktir. Bu yazmanın ilk 96 varağı Viyana nüshasından tamamen farklıdır. Son 94 varağı ise Viyana nüshasının 92-182 varaklarının sayfaları karışık, yer yer tekrar eden ve arada eksiklikler bulunan bir kopyasıdır. İlk 96 varaktaki metin ise aruzun feûlün / feûlün / feûlün / feûl kalıbıyla yazılmış eksik bir Şibanî-nâme’dir. Ancak; dil özellikleri, kelime hazinesi, Viyana nüshasının yazılmaya başladığı tarihten sekiz yıl kadar önceki olayları da içermesi ve metinde Muhammed Sâlih’ten üçüncü şahıs olarak bahsedilmesi ilk 96 varaktaki eseri başka birinin yazdığı ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Viyana ve Budapeşte nüshalarında anlatılanlarda tutarlılık varsa da bazı detayların farklılaşması dikkat çekicidir.

Viyana nüshası, ilk kez 1885’te Vambery tarafından Almanca tercümesiyle yayımlanmıştır (1885). Melioranskiy’nin hazırladığı yayın ölümünün ardından Samoyloviç tarafından kaleme alınan uzun bir ön söz ile basılmıştır (1908). Eser, Özbekistan’da 1961’de Nasrulla Devran tarafından, 1989’da ise Kayumov başkanlığındaki heyet tarafından yayımlanmıştır (Karasoy ve Toker 2005: 29). Ülkemizde metnin tam neşrini giriş, tıpkıbasım, metin ve tercüme olarak Yıldız Kocasavaş hazırlamıştır (2003). Budapeşte nüshasını ise ilk kez Arife Ece Evirgen tanıtmış (2018) ve metin, inceleme, dizin bölümleriyle doktora tezi hazırlamıştır (2019).

Eserden Örnekler


dâsitânî işit imdi Handın

ya‛nî ol pâdişeh-i devrândın


Mogol ol söz bile vü Hazret-i Han

tileben nusret ü feth-i Yezdân


mindi devlet atıga şâhâne

sürdi ol pâdişeh-i ferzâne


çün Kühek suyıdın ötti ol şâh

yitti ol ilçi digen nâme-siyâh


hanlarınıng sözini ‛arz itti

‛arz itip sulh sözige yitti


Han didi Uratipege yitmey

çirig ol kal‛a sarı darıtmay


sulh sözige cevâbım yoktur

Tingri lutfı bile könglüm toktur


uşbu söz birle yürüdi ol han

tâ Ribât-ı Melik ü Sîbistân


hasmnıng hâlini anda bildi

bir kişi anda til alıp kildi


sözi bu kim yürüben ol iki han

Andicân bardılar eylep cevlân


Hanga bu kıssa çü ma‛lûm oldı

sözi keyfiyyeti mefhûm oldı


didi Tenbel manga nöker boldı

anga ikbâl müyesser boldı


yiberip kardaşını katımga

hutbe okudı mining atımga

[...]

uşbu söz birle revân boldı Han

boldı leşker takı fi’l-hâl revân


yürüben Sır yolıga indiler

tüşüben anda demî tındılar


Han didi kim kiçeli deryâdın

öteli tag bile hârâdın


baralı râst Mogol kişverige

salalı zelzeleler kişverige (Evirgen 2019: 283-284)

Kaynakça


Evirgen, Arife Ece (2018). Şibanî-nâme’nin Budapeşte Nüshası Üzerine. SUTAD 44: 153-161.

Evirgen, Arife Ece (2019). Şibanî-nâme’nin Budapeşte Nüshası (Metin-İnceleme-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Karasoy, Yakup ve Mustafa Toker (2005). Türklerde Şecere Geleneği ve Anonim Şibanînâme. Konya: Tablet Kitabevi.

Kocasavaş, Yıldız (2003). Şeybanî-nâme Giriş-Tıpkıbasım-Metin Tercüme. İstanbul: Çantay Yay.

Melioranskiy, Platon Mikhailovich (1908). Muhammed Salih-Şeybani-name-Dcagatayskiy Tekst. S. Petersburg.

Vambéry, Hermann (1885). Die Scheïbaniade Ein Özbegisches Heldengediht in 76 Gesängen. Budapest.

Atıf Bilgileri


Evirgen, Arife Ece. "ŞİBÂNÎ-NÂME (MUHAMMED SÂLİH)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/sibani-name-muhammed-salih. [Erişim Tarihi: 21 Aralık 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 TÂRÎH-İ REŞÎDÜDDÎN / TÂRÎH-İ REŞÎDÎ Mîrzâ Haydar Duglat Mîrzâ Muhammed Haydar Köregan b. Muhammed Hüseyin b. Muhammed Haydar b. Emir-i Kebîr Saîd Ali b. Emir Ahmed b. Hudaydad b. Emir Bulacı Doç. Dr. rabia şenay şişman
Görüntüle
2 CİHÂN-NÂME MÎRZÂ MUHAMMED HAYDAR KÖREGAN, Haydar Mîrzâ Duglat, Mirza Muhammed Haydar Duğlat Dr. NURAY TAMİR
Görüntüle
3 BAHRÜ’L-HÜDÂ (ŞÎBÂNÎ) ŞÎBÂNÎ Doç. Dr. rabia şenay şişman
Görüntüle
4 ARÛZ RİSÂLESİ (BABUR) Babur , Gâzî Zahîreddîn Muhammed Dr. Duygu Koca
Görüntüle
5 BÂBUR-NÂME/VEKÂYÎ (BABUR) Babur, Gazi Zahîrüddin Muhammed Dr. NURAY TAMİR
Görüntüle
6 DÎVÂN (BABUR) Babur , Gazi Zahîrüddîn Muhammed Dr. NURAY TAMİR
Görüntüle
7 DÎVÂN/DÎVÂN-I TÜRKÎ-Yİ BAYRAM HAN/ HAN-I HANÂN (BAYRAM HAN) Bayram Han Dr. ilhame gültekin
Görüntüle
8 GÜL Ü BÜLBÜL (BORA GAZİ GİRAY HAN) Bora Gazi Giray Han Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
9 FARSÇA DÎVÂN (EMÂNÎ) Emânî, Muhammed Beg Dr. Kadriye Hocaoğlu Alagöz
Görüntüle
10 MAHMÛD VE AYAZ (ENÎSÎ) Enîsî, Yol Kulu Beg Şamlu Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle