Doğu edebiyatlarında Şemʿ ü Pervâne isimli alegorik aşk mesnevileriyle aynı adı taşıyan, fakat içerik olarak onlardan ayrılan çift kahramanlı aşk ve macera konulu bir mesnevi. Aruzun hezec bahrinin mefâ’ilün mefâ’lün fe’ûlün kalıbıyla kaleme alınan 3739 beyitlik Şemʿ ü Pervâne, 1534 yılında yazılmış ve Kanuni Sultan Süleyman (ö. 1566)’a sunulmuştur.

Şemʿ ü Pervâne, klasik mesnevi düzenleniş planına göre; giriş, konunun işlendiği bölüm ve sonuç olarak üç bölümden oluşmuştur. Mesnevi’de 4 kaside, 23 gazel ve 1 tane murabba vardır. Gazellerin büyük bir kısmı (13 adet) Pervâne ve Şemʿ tarafından söylenmiştir. Bunlar içerisinde 7 gazel Zâtî’nin Divanı’nda mevcuttur. Eserin dili son derece sade, basit ve anlaşılması kolaydır. Eser, dil ve üslup bakımından erken dönem ile klasik dönem arasında bir köprüdür. Bu yönüyle Şem ü Pervâne, edebî değeri yanında dil tarihi açısından da önemli ve orijinal bir eser hüviyeti taşır (Armutlu 1998: 273, 385).

Şemʿ ü Pervâne’nin konusu şöyledir: Anadolu ülkesinin Jâle isminde bir padişahı vardır ve bunun çocuğu olmamaktadır. Allah’a bir çocuğu olması için gece gündüz dua eder. Bir Kadir Gecesi zifafından sonra Şükûfe isminde bir kadından adı Pervâne olan erkek çocuk dünyaya gelir. Müneccimler çocuğun bahtına bakar ve Şemʿ adında bir kıza âşık olacağını ve bu uğurda çok eziyet çekeceğini, sonunda onunla evleneceğini ve ülkesinin genişleyeceğini söylerler. Pervâne, küçük yaşlarda her türlü ilim öğrenerek büyür. Babası Şâh Jâle, ona Cennetâbâd isimli bir köş yaptırır. Pervâne, mürebbiyesi Lâlâ Nâsır ile birlikte bu köşkte oturur. Bu köşk, Nakkâş Kâmil tarafından süslenmiş ve orta kısmına da Çin hükümdarının Şemʿ adındaki kızının resmi çizilmiştir. Pervâne, çizilen bu resmi görür ve uzaktan/görmeden ona âşık olur, yemeden içmeden kesilir ve edilen nasihatlerin hiç birini dinlemez. Padişahın emriyle Duhan isimli bir köle tarafından duvardaki resim kazılır. Resmi göremeyen Pervâne perişan olur, çıldıracak bir duruma gelir.

Kendi derdine çare arayan Pervâne, o çareyi Sihirbâz Neccâr’da bulur ve onun tahtadan yaptığı bir kuşa binerek Şemʿ’in sarayına gider. Şemʿ, nedimleriyle havuzun başında oturmakta ve çok seyahat eden yaşlı bir hizmetçisi Pervâne’nin yaşadıklarını teker teker anlatır. Anlatmadan etkilenen Şemʿ de Pervâne’yi görmeden âşık olur ve onun saraya gelip yanında olmasını ister. Bunun üzerin Pervâne ortaya çıkar kendini tanıtır ve gizlice Şemʿ’in sarayında üç ay birlikte güzel bir şekilde yaşarlar. Mutlukları uzun sürmez, Pervâne yakalanarak zindana atılır ve oradan Dâye isimli bir kadının yardımıyla kurtulduktan sonra Dellâle adındaki kadının evinde saklanır. Onun sayesinde Şemʿ ile mektuplaşır.

Şemʿ, Pervâne’ye kendisini babasından istemesini yazar. Pervâne, ülkesine döner ve durumu annesinin yardımıyla babasına duyurur. Şâh Jâle, Şemʿ’i Çin Fağfur’undan istese de hükümdar müneccimlerin telkinleriyle kızını Pervâne’ye vermez. Şâh Jâle ile Fağfur arasında savaş çıksa da bir sonuç elde edilemez. Bunun üzerine Şemʿ, kaçmaya karar vererek, Pervâne ile Diyâr-ı Rûm’a gelir. Fağfur, casuslar sayesinde kızının mutlu olduğunu öğrendikten sonra, kızının çeyizlerini gönderir ve bir müddet sonra da vefat eder. Pervâne, Çin ülkesine padişah olur ve Şemʿ ile Pervâne mutlu bir şekilde yaşarlar (Armutlu 1998: ; Alpay 1961: 129-142; Pala 2004: 427-428).

Şemʿ ü Pervâne’de yer alan aşkın ilahî bir tarafı yoktur. Tamamen maddî, realiteden uzak idealize edilmiş bir aşktır. Eser bu yönüyle Fars ve Türk edebiyatlarında yazılan Şemʿ ü Pervâne mesnevilerinden ayrılarak, türünün orijinal eseri olarak karşımıza çıkar (Armutlu 1998: 383). Eserin mahalli özellikleri, renkleri, toplumsal değerleri, atasözleri, deyimleri, oldukça fazla arkaik kelimeleri barındırması ve benzeri özellikleri taşıması mesnevinin başka bir orijinal yönüdür. Zâtî, eserinde şairlik yeteneğini yansıtması, hayal gücünün genişliğini göstermesi, kurgusal metin oluşturmadaki başarısını kanıtlaması ve halkın zevkine uygun duyguları dile getirmesi yanında, yalın dili ve akıcı üslubu sayesinde çağında orijinal bir mesnevi yazma başarısını göstermiştir. Bu hususlar eserin artılarıdır. Fakat olayların Pervâne’nin etrafında cereyan etmesi, Şemʿ’in çok öne çıkmaması, Pervâne’nin bir rakibinin bulunmaması, eserin çok boyutlu olmaması ve olayların entrikalarla karmaşık hale gelmemesi yönüyle mesnevi derinlik kazanmamış, çift kahramanlı aşk mesnevileri olan Hüsrev ü Şîrîn, Leylâ vü Mecnûn gibi şaheserlik derecesine ulaşamamış, bu mesneviler kadar yaygınlaşmamıştır (Armutlu 1998: 383).

Mesnevi, malzeme ve bu malzemeyi işleyiş bakımından mükemmeldir. Mesnevide mevzuu süsleyecek birçok hadise vardır (Alpay 1961: 142). Ayrıca eser; eğitim, eğlence hayatı, avlanma, mektuplaşma, ziyafet törenleri, hediye verme ve saçı saçma, yas tutma, fal bakma gibi zengin bir folklorik malzemeyi barındırır (Armutlu 1998: 355-374). 

Şemʿ ü Pervâne, masal unsuru motifleri de barındıran bir eserdir. Eserde; çocuğu olmayan padişah, talih öğrenme, çok küçük yaşta yetenekli olması, resimde görüp âşık olma, resimdeki sevgiliyi arama, işiterek/kulaktan âşık olma, sevgililerin birlikte kaçması, yedi gün yedi gece düğün yapılması gibi motifler (Armutlu 1998: 374-383), eserin içeriğini zenginleştirmiştir. Eser üzerinde çalışma yapanların eseri, hayalî ve devrin renklerine boyanmış bir masal olarak görmeleri (Alpay 1961: 135, Tekin 1991: 4; Pala: 2004: 428) de bundan dolayıdır.

Eser üzerine Sadık Armutlu tarafından doktora tez çalışması yapılmıştır (1998).

Şairin biyografisi için bk. “Zâtî, İvaz”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zati-ivaz