Muallim Naci’nin üç yüz adet Arap deyim ve atasözünü tercüme ve tahlil ettiği eseri. Muallim Naci’nin eğitimci yönünün, edebî cephesi ile buluştuğu eserlerinden birisi de Sânihâtu’l-Arab’dır. Saâdet gazetesinde tefrika halinde yayımlanan ve Arapların genel olarak “emsâl” şeklinde ifade ettikleri deyim ve atasözlerinden oluşan eser, yazarın Arap kültürüne dair vukufiyetini gösteren önemli bir çalışmadır (Özalp 2002: 7).

Eserinin mukaddimesinde deyim ve atasözlerinin her millet için kıymetli olduğunu vurgulayan Naci, İslam medeniyetinin en beliğ dili olarak Arapçayı kabul eder. Dolayısıyla Arapların deyim ve atasözlerini edebî açıdan pek kıymetli bulur. Kendi döneminde yetişmekte olan yeni ediplerin istifadesine sunmak maksadı ile Arap deyim ve atasözlerinin bir kısmını tercüme ve tahlil etmenin gençler için çok faydalı olacağı görüşündedir. Fakat kimsenin böyle bir işe girişmek istemeyeceğini bildiği için kendi gayreti ile bu konuda bir adım atmaya karar verir. Eserin arka plandaki amacı daha sonra yapılacak bu tarz çalışmalara öncülük etmekten ibarettir. Bu yüzden altı binden fazla olan mesellerin üç yüz tanesini Sânihâtu’l-Arab’ın birinci cildi içerisinde neşreder (Muallim Nâcî 1304: 3-5). Alfabetik olarak dizilen mesellerin sarf ve nahiv ilimleri açısından izahları verildikten sonra meselin nasıl ortaya çıktığına dair rivayetler ele alınır. Ayrıca hemen hemen bütün mesellerde hem Fars hem de Türk edebiyatlarında ilgili mesel ile alakalı deyim, atasözü ve manzumeler açıklamalara dâhil edilmektedir. Eserin tamamında bu usulün takip edildiği görülür. Yer yer yazarın şahsi hatıralarını taşıyan bu açıklamalar bir edebî tenkit intibaı vermektedir. Eser bu hâli ile basit bir tercüme olarak nitelendirilemez. Ansiklopedik bir sözlük gibi düzenlenen eserin, Saâdet gazetesinde kalan diğer tefrikaları tamamlanamadığından ikinci cildi neşredilememiştir.

Sânihâtu’l-Arab’ın Arap harfli iki farklı baskısı bulunmaktadır. İlk baskısı İstanbul’da Matba‘a-i Ebuzziyâ’da 1303/1886 yılına aittir. İkinci baskısı ise yine İstanbul’da olup Mihrân Matbaasında 1304/1887 yılındadır. Eserin üçüncü baskısı Ömer Hakan Özalp tarafından metni sadeleştirmek sureti ile gerçekleşmiştir. Bu çalışmaya, eserin birinci cildinin Arap harfli baskılarına alınmamış ve tefrikalarda kalmış olan beyitler dâhil edilmiştir. Ayrıca ikinci ciltte neşredilmesi düşünülen kef harfini müteakip tefrikalar da bu çalışmaya eklenmiştir. Özalp’in Mecmua-i Ebuzziyâ’da Ebuzziyâ Tevfîk Bey’e ait “Emsâl-i Arab” isimli makaleyi eklemesi eserin muhtevasını zenginleştirmiştir (Özalp 2002). Eser üzerine Nuriye Çeleğen tarafından Muallim Naci Hayatı-Eserleri-Edebi Kişiliği ve Sânihatu’l-Arab isimli bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (1997).

Yazarın biyografisi için bk. "Muallim Naci". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci