Muallim Naci’nin Hâfız-ı Şîrâzî ve Kelîm-i Hemedânî divanlarından seçtiği mısra ve beyitlerin tercümelerini ihtiva eden eseri. Muallim Naci’ye ait eserlerin önemli bir kısmı tercümelerinden meydana gelmektedir. Özellikle Arap ve Fars edebiyatlarına olan vukufu ile tanınan Muallim Naci, çeşitli vesileler ile bu edebiyat alanlarından birtakım eserleri tercüme etmiştir. Bu minvalde değerlendirilecek eserlerinden birisi de Sânihâtu’l-Acem’dir.

Sânihâtu’l-Acem’in mukaddimesinde belirttiği üzere; Sânihâtu’l-Arab isimli eserini hazırlarken Ebuzziyâ Tevfîk Bey’in rica ve istekleri doğrultusunda Fars Edebiyatı’na dair böyle bir çeviri kaleme almaya karar verdiğini belirtir. Ancak o dönemde işlerinin yoğunluğu sebebiyle bu kararını gerçekleştiremez. İmkânların müsaade ettiği ilk fırsatta Sânihâtu’l-Acem’i kaleme alan Naci, eserin Sânihâtu’l-Arab’dan farklı olduğunu vurgular. Farsçanın Arapçaya nazaran daha kolay olmasından hareketle birtakım dilbilgisi açıklamalarına girmeden doğrudan doğruya basit ve anlaşılır bir tercüme yapacağını kaydeder. Eser, her ne kadar Sânihâtu’l-Arab ile bir isim benzerliği taşısa da Sânihatu’l-Acem’de, “emsâl” olarak nitelendirilen atasözü ve deyimlerin açıklamalarından ziyade meşhur İranlı şairlerin divanlarından seçtiği mısra ve beyitleri tercüme etmekle iktifa edeceğini söyler. Çünkü Farsçada Türkçede olduğu gibi atasözlerinin hangi şart ve zeminlerde meydana geldiğini ortaya koyan eserlerin mevcut olmayışı, yazarı Sânihatu’l-Arab’taki metodunu uygulamaktan alıkoymuştur. Naci, bunun yerine hikmet ve vecize yönü ağır basan mısra ve beyitleri çevirisine dâhil ederek bir çeşit antoloji oluşturma yoluna gitmiştir. Fars edebiyatının hikmetli manzum sözlerini derleme çalışması olarak da düşünülebilecek eser, mukaddimeden anlaşıldığı kadarı ile tamamlanamamıştır (Muallim Nâcî 1304: 3-6). Yazarın “Bu mecmûa birkaç bin beyit ve mısrâ’ı câmi’ olacaktır” kaydına rağmen yalnızca iki cüz’ü neşredilmiştir.

Eserin ilk cüz’ünde Hâfız-ı Şîrâzî’nin Divan'ından seçilen ve darb-ı mesel değeri kazanmış 165 adet mısra ve beyit bulunmaktadır. Bu Farsça mısra ve beyitlerin altına ise açık ve basit tercümeleri yazılmıştır. Sânihâtu’l-Acem (Cüz’-i Evvel Hâfız-ı Şîrâzî) başlığını taşıyan bu cüz, Kitâbhâne-i Ebuzziyâ yayınları arasında 1304 yılında 38 adet olarak tab’ edilmiştir.

Eserin ikinci cüz’ü, Sânihâtu’l-Acem (Cüz’-i Sânî Kelîm-i Hemedânî) başlığını taşır. Mukaddimesi olmayan bu cüzde Kelîm-i Kâşânî olarak da bilinen Kelîm-i Hemedânî’nin divanından seçilen 154 adet mısra ve beyit bulunmaktadır. Bu mısra ve beyitlerin tercümeleri de birinci cüzdeki gibi açık ve basit bir üslup ile verilmiştir. Bu cüz yine Kitâbhâne-i Ebuzziyâ yayınları arasında 1304 yılında 55 adet olmak üzere tab’ edilmiştir. Sânihâtu’l-Acem’in her iki cüz’ü de Mehmet Atalay tarafından yayımlanmıştır (2008).

Yazarın biyografisi için bk. "Muallim Naci". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci