Tam adı Tekirdağlı Kürt Hasanzade Hasan Hüsnî Cemâlî Baba (1830-1924?) olan Hasan Cemâlî Baba tarafından H. 1310 (M.1892/93) yılında kaleme alınan erkânnâme. Rumûz-ı Âyin-i Cem ve Künûz-ı Keşifü’l-Hikem adlı eser, Millî Kütüphane’de Yz. F.B. 626 numarasıyla kayıtlıdır. Eserin müstensihi hakkında bilgi bulunmamaktadır (Yıldırım 2005: 36).

Rumuz-ı Ayin-i Cem ve Künuz-ı Keşi-ü’l-Hikem, yetkin olmayan kişilerin aktardığı Bektaşi tarikatının aslına uygun olmayan uydurma bilgilere karşı tarikat uygulamalarının doğrusunu ayrıntılı olarak anlatmak için kaleme alınmıştır. Çünkü ona göre tarikat bir süredir cahil babaların elinde kalmıştır. Oysa Bektaşi erkânına sonradan herhangi bir şey eklemek mümkün değildir (Hasan Cemali Baba 2014: 44).

Bektaşi tarikatına intisap edeceklerin tarikata giriş töreni olan bir ikrar erkânını anlatan erkânnâme, kısa bir giriş ve sonuç ile ikrar erkânın anlatıldığı esas metinden ibarettir. Eser, besmele ve Araf suresinin 43. ayeti ve Allah’a hamd ü sena ile başlar (Hasan Cemali Baba 2014: 31). Ana bölümde ikrar erkânı ile ilgili temel bilgiler verilir. İkrarın karar sürecinde ve ikrar gecesi ikrar erkânından önce yapılacak işler ile ikrar erkânı ve bu süreçte okunacak dualar sırasıyla ayrıntılı olarak anlatılır (Hasan Cemali Baba 2014: 32-44). Buna göre ikrarın karar sürecinde Bektaşi tarikatına girecek talip, önce kendine bir yol rehberi bulmalıdır. Talip, Kadir gecesi hükmünde olan ikrar gecesi öncesinde rehberin gözetiminde bazı hazırlıklar yapmalı, gündüzünde hamama gidip tıraş olmalı ve kurban kesilmek suretiyle gece için hazırlanmalıdır (Hasan Cemali Baba 2014: 32). Akşam ezanından sonra talip, rehberin gözetiminde ve onun bazı ahlaki telkinleriyle abdest alıp iki rekât namaz kılar. Rehber, namazdan sonra talibi, ikrar erkânının yürütüleceği meydan odasına götürür. Herkes yerini alır ve meydan açılır, böylece cem erkânı başlamış olur (Hasan Cemali Baba 2014: 32-33). İkrar ceminde yerine getirilen ilk hizmet, çerağların uyarılmasıdır. Mürşit, çerağlar için gülbengini çeker ve böylece hizmet tamamlanır. Bu aşamadan sonra artık ikrar faslına geçilir. Eserin ana metninde Alevi-Bektaşi geleneğinde terceman olarak adlandırılan ve genellikle tarikat hizmetlerinin başında veya sonunda söylenen ahenkli şiirler (Yıldırım 2020: 499) olarak tanımlanan dualara sık sık yer verilir. Hasan Cemali Baba, erkânnâmenin kapanış kısmında eseri neden kaleme aldığını izah eder. Eserin sonunda ise eserin müellifi ve yazılış tarihi kaydedilmiştir (Hasan Cemali Baba 2014: 44). Hasan Cemali Baba’ya ait iki beyit ve 11’li hece ölçüsüyle kaleme alınmış bir nefes ile eser tamamlanır (Hasan Cemali Baba 2014: 45).

Nesir olan ama yer yer nazım parçalarına da yer verilen eserin dili sade, açık ve anlaşılırdır. Seyfullah Yıldırım 2005 yılında yüksek lisans tezi içinde eserin transkripsiyonlu metnine yer vermiştir (Yıldırım 2005), Kahraman Özkök ise 2014 yılında eserin günümüz Türkçesine aktarılmış halini kitap olarak yayımlanmıştır (Hasan Cemali Baba 2014).

Şairin biyografisi için bk. “Cemâlî Baba”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-baba