Mevlânâ’nın Dîvân-ı Kebîr'deki rubailerinin toplanmasıyla oluşturulan eser. Mevlânâ’nın Rubâ'iyyât adlı müstakil bir eseri yoktur. Dîvân-ı Kebîr içerisinde yer alan rubailerin bir eser hacminde olması, Mevlânâ ve eserleri üzerine çalışanların dikkatini çekmiş ve bu dikkat neticesinde Rubâ'iyyât’ın ayrı bir eser olarak neşredilmesi yoluna gidilmiştir. Rubaileri bir araya getirme işini ilk kez Rubâ'iyyât-ı Hazret-i Mevlânâ adlı çalışmasıyla Veled Çelebi gerçekleştirmiştir (1314). 1644 rubainin yer aldığı bu neşir, bir çeviri çalışması olmayıp tespit çalışması niteliğindedir. Zira bu neşirde rubailerin Türkçe çevirileri yapılmamış, sadece Farsça asılları bir araya getirilmiştir. Rubailerle ilgili çalışmaların Cumhuriyet döneminde yoğunluk kazandığı görülmektedir. Bu dönemde Mevlânâ rubaileriyle ilgili çeviri faaliyetleri mensur ve manzum olmak üzere iki koldan yürür.

1. Mensur çeviriler: Mevlânâ rubailerinin ilk Türkçe çevirilerini, Mevlânâ’nın Rubâileri adıyla Hasan Ali Yücel yapmıştır (1932). Yücel bu kitabında seçilmiş 107 rubaiyi tercüme etmiş, tercüme ettiği rubailerin Farsça okunuşlarını da yeni harflerle dizmiştir. Mevlânâ’dan seçilmiş rubaileri, tercüme ederek asıllarıyla beraber neşreden ikinci isim, Âsaf Hâlet Çelebi’dir. Çelebi, Mevlânâ’nın Rubâileri (1939) isimli neşrinde, seçilmiş 276 rubainin Farsça asılları ve Türkçe tercümelerini beraber vermiş, ayrıca seçtiği bu rubaileri Fransızcaya çevirerek de yayımlamıştır. Mevlânâ’nın tüm rubaileri ilk defa, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından 1964 yılında Rubâiler adıyla yayımlanmıştır. Gölpınarlı, bu çalışmasında Mevlânâ Müzesindeki Dîvân-ı Kebîr’in ikinci cildinin sonundaki 1765 rubaiyi Türkçeye tercüme etmiş, eserin sonuna açıklamalar da eklemiştir. Abdülbaki Gölpınarlı ayrıca, Seçme Rubâiler adı altında 27 rubaiyi Konya’da (1963b) ve 210 rubaiyi de İstanbul’da (1963a) neşretmiştir. Veled Çelebi’nin yukarıda zikredilen neşrindeki rubailerin Türkçe tercümeleri, Mehmet Nuri Gençosman tarafından yapılarak, Mevlânâ’nın Rubâileri adıyla 1974’te yayımlanmıştır. Rubailerin en hacimli mensur çevirisini Şefik Can yapmıştır. 1990’da birinci cildi ve 1991’de ikinci cildi yayımlanan bu çeviri, ikisi eksik, 2217 rubai metni içermektedir. Diğer yayınlarda bulunmayan 216 rubai, mecmualardan taranarak bu çeviriye eklenmiştir. Bununla beraber bazı rubailerin çok az farkla tekrarlandığı da gözden kaçmamaktadır. Mütercim bu eserinde açıklama- çeviri tarzı diyebileceğimiz bir yöntemi denemiştir. Aynı mütercimin 1965’te Konya’da yayımlanan Mevlânâ ve Eflatun adlı eserindeyse 87 rubainin asılları ve çevirileri yer alır.

2. Manzum Çeviriler: Rubailerin Türkçe ilk manzum tercümesini, Mevlânâ Rubâilerinden Manzum Tercümeler adıyla 1937’de Hüseyin Rıfat Işıl yapmıştır. Bu eserde 50 adet rubainin manzum tercümesi yer alır. Rubailerin ikinci manzum tercüme denemesi, Şair Orhan Veli tarafından yapılmıştır. Orhan Veli, Mehmet Ali Sel takma adıyla, İnsan Mecmuası’nın 1 Mayıs 1941 tarihli 14. sayısında Mevlânâ’nın 6 rubaisini nazmen aruzla çevirmiştir. Rubailerin mensur çevirisini yapan Mehmet Nuri Gençosman 1964’te Mevlânâdan Seçme Rubâiler adıyla 128 rubâiyi, 14’lü hece ölçüsüyle manzum olarak da çevirmiştir. 1971’de Şair Basri Gocul, Mevlânâ’dan Rubâiler, adlı risale ölçeğindeki eserinde 30 rubainin serbest anlayışlı bir manzum tercüme denemesini yapmıştır. 1986’da Şair Feyzi Halıcı, seçtiği 120 rubâiyi, Mevlânâ Celaleddin Rubâiler adıyla aruzla nazmen tercüme etmiştir. Hamza Tanyaş 1987 yılında, 220 rubainin aruzla nazmen tercümesini, Mevlânâ’dan Rubâiler adıyla yayımlamış; ardından, bu çalışmasını geliştirerek yine Mevlânâdan Rubâiler adıyla 431 rubâi’nin rubâi vezinleriyle manzum çevirisini yapmış, ilave olarak 102 şiirin Farsça okunuşunu yeni harflerle vermiştir. Talat Sait Halman 2000’de Candan Cana Mevlânâ Celaleddin Rumi’den Seçme Rubâiler, adıyla yayımladığı 157 rubailik çalışmasını, 2004’te Sevda Yüce Gözlerle adıyla yayımlamıştır. Mevlânâ rubailerinin tamamının manzum Türkçe tercümesini 2007 yılında Konya’da Sırların Dili Bütün Rubailer adıyla Ziya Avşar gerçekleştirmiştir. Avşar’ın bu neşrinde 2188 rubainin manzum çevirisi yer alır. Avşar bu çevirisini 2019 yılında Sırların Dili Mevlânâ Rubâîleri adıyla İstanbul’da yeniden yayınlamıştır.

Mevlânâ rubailerinin temel karakteri, bütün varlığı kuşatan tevhidî hakikati çok çeşitli cephelerden coşkulu ve hikemî bir dille söylemesidir. Bütün rubailerde tevhîdî hakikatin, özge bir aşk lisanı üzerinden birbirinden farklı ancak asıl tondan kopmayan bir renk ustalığıyla aktarıldığı görülür. Mevlânâ, Rubâ'îler’de aşktan gelen coşku ile hikmetten gelen temkini, aynı potada eriterek kendine özgü bir rubai dili inşa eder. Onun rubaileri Hayyâm’ın rubaileri gibi, farklı yorumlara yol açan serazat bir söyleyişin aksine bir bütün halinde tevhit bilinci oluşturmaya odaklanır. Bu itibarla bütün rubailerin aşk, hasret ve vuslat temleri etrafında döndüğü ancak iman ve ümitten asla kopmadıkları görülür.

Şairin biyografisi için bk. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Muhammed Celâleddîn, Hudâvendigâr”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mevlana-celaleddini-rumi-muhammed