Kütahyalı mutasavvıf Sun’ullah Gaybî (d. 1023-1024 ?/1615 ? - ö. 1086-1087 ?/1676 ?)’ye ait eser. Halvetiyye tarikatına mensub bir ailede büyüyen Gaybî; Halvetiyye’nin Ahmediyye şubesinin Elmalılı Ümmî Sinan kolundan (Gaybî, Bîatnâme, vr. 31b; a.mlf., Mes’ele-i Sülûk, vr. 3b; a. mlf., Risâle-i Esma, vr. 84b; a.melf., Sohbetnâme, vr. 23b; Niyâz-ı Mısrî 2014: 76, 234’daki dipnotlar; Bilgin 2017: 2; Kurnaz vd. 2020: 505) ve Bayramiyye tarikatının da Bıçakçı Ömer Dede’den gelen Melâmiyye-i Bayrâmiyye şubesinden icazetlidir (Gaybî, Sohbetnâme, vr. 1b, 23b; a. mlf., Risâle-i Esma, vr. 32a).

Yaşadığı dönem itibarıyla, Kadızâdeliler ile Halvetî-Celvetî meşâyıhı ve bazı Halvetîler ile-Melâmiler arasında şeriat-tarîkat-hakîkat ekseninde ortaya çıkan ihtilaflara şâhid olmuştur (Nazmi 2011: 432, 452-456). Gaybî, vahdet-i vücûd doktrinine dayanan bir tasavvufî düşünceyi benimsediği için ister istemez bu tartışmalardan nasibini almıştır. Dönemindeki bazı koyu şeriat savunucularınca küfr, ilhâd ve zındıklıla itham edilmiştir. Bundan dolayı birçok eserini, mensubu olduğu bu tarikatların ve benimsediği tasavvufi neşvenin varlık, tevhîd, âdâb ve erkân boyutlarıyla ehl-i sünnetin akaid ve fıkıh anlayışına mutabık ve onun özü mahiyetinde olduğunu beyan etmek maksadıyla kaleme almıştır. Bu eser de Gaybi’nin bu amacına matuftur. Eserine “Halvetiyye ve Melâmiyye Risalesi” ismini vermesi dönemindeki bu tartışmaları ve hakkında çıkan dedi koduları vuzûhâta kavuşturmak isteğinden kaynaklanır.

Gaybî; eserinde belirttiğine göre dervîşanından olduğunu iddia eden cahil sofulardan, bunların menfî etkisinde kalmış, hikmet ve irfandan mahrum mutaassıp iki sınıf insandan rahatsızdır. Tasavvuf ve tarikatın yanlış anlaşılmasının önünde bu iki sınıfı engel gören Gaybî, bunların çevrelerine verdikleri rahatsızlıktan dolayı gerçek âşıklar ile hevâlarına uyan tarîkatçıların, iddiacılar ile yalancı ve münafıkların açığa çıkması gerektiğini belirtir. Aynı zamanda bunlardan kaynaklanan yanlış ve peşin yargıların halk arasında itikad-amel ve ahlak bakımından kötülükler çıkardığını, dolayısıyla eserini bunları bertaraf etmek ve tarikatını töhmetten kurtarmak maksadıyla kaleme aldığını belirtir (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 9b).

Amacı bakımından Gaybî’nin bu eseri tasavvufta bir otokontrol ve iç tenkit mekanizması olduğu gibi bidat ve hurafelerle mücadele ettiklerini iddia eden saplantılı zâhirî din anlayışına karşı da bir savunu olarak gözükür. Bu maksatla Gaybî, evvela ümmet-i Muhammed’in 73 fırkaya ayrılacağını ifade eden hadîs-i şerîfle başlar. Bunlar içinde fırka-i nâciye olarak ehl-i sünneti tasvîb eder. Sûfileri de ehl-i sünnetin bir şubesi olarak görür ve kendisinin de ehl-i sünnet itikadında olduğunu beyan eder (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 10a). Ardından zâhir ulemasıyla sûfileri metod ve bilginin kesinliği bağlamında değerlendirir. Eserin ana teması da burada belirir. Din, bir bütündür; zâhir ve bâtını câmi’dir. Sûfîler dinin zâhirî emirlerine uymada son derece titizdirler. Azîmetle amel ederler. Bununla birlikte varlığın mertebeleri gibi dinin de katmanları vardır. Bunları idrak; akıl seviyeleri, takib edilen usul ve istidatlara göre değişir. Sûfîler; dini zâhir ve bâtın yönleriyle cem’ etmişler, dinin hakîkatını bütüncül surette en üst mertebede kavramışlardır. Bu; şer’i usulü kabullenmeleri, bunun yanında müşâhede ve iyân metodunu kullanmalarından dolayıdır (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 10a). Dolayısıyla sûfileri metotları ve epistemolojileri bakımından resmî din görüşünün dışında küfr, zındıklık ve ilhâdla suçlamak bilgisizlikten kaynaklanmaktadır. Eserinde yaratmada ve varlıklarda içkin murabbeât sırrı üzerinde duran Gaybî, murabbeatın bütün veçhelerini; varlığın dayanağı 4 ilahî sıfatta, maddî-zâhirî, manevî-bâtınî hayatta ve bütün bunları toplayıcı varlık olarak kâmil insanda sırasıyla ele alır (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 10a-11b).

Gaybî, 4 unsurlu dairevî varlık anlayışını, tasavvufî düşünce ve yaşantıya da tatbik eder. Hakiki sûfinin şeriat-tarikat-hakikat ve marifet olmak üzere 4 rüknü tahakkuk etmesi gerektiğini söyler. Mahiyetleri, metotları ve bilgide kesinlik gibi kategorilerde bunları, dakik bir incelemeye tabi tutar, mensubu olduğu yolların bu bakımdan tevhidi gerçekleştirdiğini savunur. Buna göre şeriat, rubûbiyetin hakkı olan ubudiyet (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 11b); tarikat, ilmî ve amelî bakımdan menzillerde ve makamlarda seyr (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 12a); hakikat, ilahî sıfatlarla muttasıf olarak güzel ahlak sahibi olmak (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 13b); marifet ise kendini ve varlığın hüviyet-i aslîsini bilmektir (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 13b) Kendisinde tevhidin sırrı ve hakikatının ortaya çıktığı varlık kâmil insandır. Kâmil insanın bütün amelleri zâhirde şeriattır ancak kâmil insan, şer’î amelde içkin olan tarikat, hakikat ve marifeti cem’ eden bir ahlaka sahiptir (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 13b-14a). Gaybî, eh-l-i sünneti fırka-i nâciye olarak görür. Fırka-i nâciyenin içinde hakiki tevhidi gerçekleştirebilenlerin insan-ı kâmiller olduğunu belirtir ve onların “sevâd-ı a’zam” olduğunu savunur (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 13b-14a). Ona göre gerçek kâmiller ve âşıklar iki şekilde tanınır: a. kâmillerin şehadetiyle b. iki şâhid kabul ettiği şeriat ve hakikat nişaneleriyle (Risâle-i Halvetiye ve Melâmiye, vr. 14b-15a).

Gaybî eserini ilmî bir üslup ve sade bir Osmanlı Türkçesi ile kaleme almış, biçimi olarak da nesri kullanmıştır. Yer yer kendi şiirlerine, ayet-i kerîmelere, hadislere, sahabe-i kiramın ve sûfîlerin önde gelenlerinin kelamlarına, Arapça ve Farsça şiirlere de atıflarda bulunmuştur. Elsine-i selâse olarak isimlendirilen Türkçe, Arapça ve Farsça şiir, tamlama ve ibareleri son derece başarılı bir şekilde kullanan gaybî, söz konusu olan dillere hakimiyetini göstermiş, bununla birlikte anlaşılması zor, ağdalı bir dil ve üslup kullanmamıştır. Bu anlamda döneminin Türkçesini başarılı bir şekilde yansıtmaktadır.

Esere Abdurrahman Doğan “Sunullah Gaybi hayatı, eserleri, fikirleri ve sohbetnamesi” adlı yüksek lisans tezinde değinmiş (1997), Gaybi üzerine “Sun'ullah-i Gaybi Divanı İnceleme-Metin” adıyla doktora yapan Bilal Kemikli gerek tezinde (1998) ve gerekse “Sun’ullah Gaybî Divan” adlı çalışmasında (2014) eseri tanıtmış, muhtevasını ele almış; Abdurrahman Doğan “Kütahyalı Sunullah Gaybi Hayatı Fikirleri ve Eserleri” adlı çalışmasında da eseri transkribe etmiştir (Doğan, 2001). Abdurrezzak Tek (2009) ve Abdullah Çakır (2016) ise esere dair ilmî incelemelerde bulunmuşlardır.

Eserin tek nüshası vardır ve Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, Genel 1441/1 numaralı mecmuanın içindedir. Ferağ kaydına göre eser, 1073/1662’de Karacaşehir kasabasında doğrudan müellif nüshasından kaleme alınmıştır.

Sun'ullah Gaybî'nin biyografisi için bk. "Sun'ullah Gaybî, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sunullah-gaybi-kutahyali