Bektaşiliğin Babagan şubesine intisap etmiş olan ve Hasan Cemâli Baba olarak bilinen Tekirdağlı Kürt Hasanzade Hasan Hüsnî Cemâlî Baba (1830-1924?) tarafından kaleme alınan şiirler. İstinsah tarihi ve müstensih kaydı bulunmayan eserin nüshası, Kütahya’da Mustafa Yeşil Kütüphanesinde 24479 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. Eser 16 yaprak, 185x113 ebatlarında, karışık satırlı, Avrupa kâğıda rika yazılı ve ciltsizdir (Yıldırım 2005: 35).

Risâle-i Âgâh-ı Dil kısa bir nesirle başlar. Hasan Cemâlî Baba, burada Allah’a hamd eder. Allah’ın bütün kâinatı yarattığına dair kısa ifadelerden sonra eserin yazılış amacını bu giriş yazısında açıklar. Aşk ve tedkikle “bir kaç satır mesnevi ebyat tulu’iyle işbu risale-i agâh-ı dil-i makaleyi” (Yıldırım 2005: 255) yazdığını söyler. Bektaşiliğin eğitim müfredatı olan ve şeriat, tarikat, marifet ile hakikattan oluşan dört kapıya binaen dört başlık hâlinde kaleme aldığı eserindeki başlıkları da yedişer bölüme ayırır.

Nesir olarak kaleme alınan giriş dışında eserde toplam 29 (yirmi dokuz) manzum eser vardır. Bu şiirlerde dinî, tasavvufî ve ahlakî konular ağırlıklıdır. Şiirlerde İslam’ın şartları olan namaz, oruç, hac, zekât konuları detaylı olarak işlenir.  Ayrıca ayet ve hadislere sıkça yer verilir. İlâhi aşk ve tecelli, kişinin kendini ve nefsini bilmesi, vahdet, gönül, sır, kesret, fenâfillah, talip, sâlik, halvet, uzlet şiirlerde işlenen tasavvufî konu ve kavramlardır. Hasan Cemâlî Baba, her şiirden önce şiirin konusunu birer cümle ile özetlemiştir. Birinci şiir, Allah’a hamd ve sena, Hz. Muhammed’e övgü ve İslam’ın şartlarını içerir. İkinci şiir, orucun faziletlerini ve faydalarını anlatır. Üçüncü şiir, haccın ve manevi haccın niteliklerini açıklar. Dördüncü şiir, zekâta ve zekâtın verilmesindeki faziletlere ayrılmıştır. Beşinci şiir, kelime-i şehadete ayrılmış olup tevhidin sırlarını açıklar. Altıncı şiir, cihattan ve nefs ile mücadeleden bahsetmektedir. Yedinci şiir, şeriatın hükümlerini ve tarikatın vasıflarını anlatır. Sekizinci şiir, tarikattaki seyri sülük hakikatini açıklar. Dokuzuncu şiir, bir mürşidi kâmile bağlanmanın önemini dile getirir. Onuncu şiir, talibin şeyhine içtenlikle hizmette bulunmasının gerekliliğini anlatır. On birinci şiir, talibin şeyhinden himmet almasına ayrılmıştır. On ikinci şiir, sabır ve şükrün faziletlerini, on üçüncü şiir, uzlet içinde yaşamanın ve Allah’a tam bir kararlılıkla yönelmenin faydalarını izah eder. On dördüncü şiir, kalbin yalnızca Allah aşkıyla doldurulması gerekliliği ve bu amaçla gerçekleştirilmesi gereken halveti anlatır. On beşinci şiir, talibin tek başına yaşaması, on altıncı şiir, talibin riyadan uzak şekilde riyazette bulunmasının önemi hakkındadır. On yedinci şiir, talibin seyri sülûk konusunda tevekkülünü anlatır. On sekizinci şiir, işleri Allah’a havale etmenin önemini izah eder. On dokuzuncu şiir, talibin Allah’a teslimi hakkındadır. Yirminci şiir, talibin tasavvuf ilmini bilmesini ve tasavvuf ehlini tanımasını içerir. Yirmi birinci şiir, talibin ilim ve hikmet okuyarak bazı sırlara vakıf olmasını, yirmi ikinci şiir, basiret ehlini açıklar. Yirmi üçüncü şiir, mana âleminde feraset sahibi olan gerçek talipleri tanıtır. Yirmi dördüncü şiir, muhabbet hakkında olup talibin iradesini ve özelliklerini izah eder. Yirmi beşinci şiir, aşk kavramını açıklar ve aşk yolundaki talibin hallerini özetler. Yirmi altıncı şiir, şevk kavramı hakkındadır ve talibin meylini Hak yoluna vermesine ayrılmıştır. Yirmi yedinci şiir, ilahi aşk yolunda zevk ve neşe kavramlarını, yirmi sekizinci şiir, velayet mertebesini anlatır. Yirmi dokuzuncu ve son şiir ise eserin hatime kısmıdır (Yıldırım 2005: 256-299).

Risâle-i Âgâh-ı Dil’deki şiirlerin tamamı aruz vezniyle ve “Mefa’ilün / Mefa’ilün / Fa’ilün” ile “Fâ’ilâtün / Fâ’ilâtün / Fâ’ilün” kalıpları kullanılarak söylenmiştir. Şiirlerde Arapça ve Farsça kelimeler yoğun olarak kullanılmıştır.

Hasan Cemâlî Baba’nın Risâle-i Âgâh-ı Dil de dâhil beş eserindeki şekil özellikleri, eserlerin dinî-tasavvufî yönü ve transkripsiyonlu metinleri, 2005 yılında yüksek lisans tezi olarak Seyfullah Yıldırım tarafından çalışılmıştır (2005).

Şairin biyografisi için bk. “Cemâlî Baba”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-baba