Müellifin tasavvuf, kelam ve felsefenin problemlerinden biri olan varlık meselesini incelediği mensur risalesi. “Zorunlu Olanın Varlığının Araştırılması Hakkında Risale” şeklinde tercüme edilebilecek Arapça kaleme alınmış eserin bir diğer isimlendirmesi Risâle fî Tahkîk-i Vücûd-i Mebde’i’l-Evvel (İlk Varlığın Varlığının Araştırılması Hakkında Risale) şeklindedir.

Müellifin, zorunlu varlığın ispatına ayırdığı bu risalesinde İbn Sina’nın tesiri görülür. Eserinin başında, kelamcıların ve filozofların İbn Sina’yı tam anlamadıklarını, bu yüzden de itiraz ettiklerini belirtir. Risaleyi kaleme alma sebebi olarak “…geçmişime bağlılığım beni hakkı gerçekleştirmeye ve hakikati doğrulamaya götürdü.” der. Kendisi, “Reisü’l-Hükemâ” (filozofların reisi) diye nitelendirdiği İbn Sina’nın Mübahasât, Şifa ve İşârât adlı eserlerinden nakillerde bulunur.

Müellif, eserinde varlığı vacibü’l-vücûd (zorunlu varlık) ve mümkinü’l-vücûd (mümkün varlık) diye ikiye ayırır. Zorunlu varlığın ispatında varlık mahiyet ayırımını esas alır. Zorunlu varlıkta varlık-mahiyet ayırımının olamayacağını, bu ayırım olmayınca da zorunlu varlığın mahiyetinden değil, inniyetinden söz edilebileceğini söyler.

Müellif, mümkin varlıklarda ise varlık ve mahiyet ayırımını kabul eder. Mümkin varlıklarda varlık, mahiyete arızdır. Zira mümkin varlık kendisini var edecek bir sebebe ihtiyaç duyar. Bu sebep dışarıdan gelir. Şu halde sebep olacak varlığın varlığının kendisinden olması gerekir. İşte bu, zatından ayrı bir sebei olmayan zorunlu varlıktır.

Molla Lütfi eserinde, genel varlık zorunlu varlığın gereğidir der. Ancak zorunlu varlık genel varlığa muhtaç değildir. Çünkü zorunlu varlığın sebebi olmadığı için onun özel anlamdaki varlığının yani inniyetinin sebebi yoktur. Onun bu yaklaşımı daha önce İbn Sina ve onun yorumcusu Nasireddin Tûsî’de de geçer.

Risalenin Süleymaniye Kütüphanesi, Yenicami, nr. 1181/30’da ve Leiden Universiteitsbibliothek, Or., 958 (5)’te birer nüshası kayıtlıdır.

Müellifin biyografisi için bk. “Mollâ Lütfî, Sarı Lutfî, Deli Lütfî, Maktûl Lütfî, Lütfullâh”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/molla-lutfi-sari-lutfi-deli-lutfi