Fatma Aliye Hanım’ın romanı. Refet, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde (S. 5654-449, 13 K. sani 1312/25 Ocak 1897 - S. 5695-490, 23 Şubat 1312/7 Mart 1897) tefrika edildikten sonra kitaplaştırılmıştır (İstanbul, 1314/1898). Fatma Aliye Hanım’ın kendi imzasıyla yayımladığı ikinci romandır. Eserin başında Ahmet Mithat Efendi’nin “Takriz Makamında İki Söz” başlıklı yazısı yer alır.

Muhadarat’tan sonra Refet için de bir takdim yazısı kaleme almış olan Mithat Efendi, ilk cümlelerinde Fatma Aliye’nin manevi kızı olduğunu belirtir. Böylece Hayal ve Hakikat ile başlayan himayesinin sürdüğünü de dile getirmiş olur. Bu yazının geniş bir bölümünü Refet’in gerçeklik boyutuna ayıran Mithat Efendi, “Bu bir roman değil bir ‘tasvir’dir.” diyerek Fatma Aliye’nin yazdıklarının gerçekten tanığı olduğunu iddia eder. Bu sebeple Mithat Efendi’ye göre Refet, Batılıların ‘d’après nature’ dedikleri ve “…doğrudan doğruya suret-i tabiiyeyi istinsah yoluyla…” yazılmış, hiç hayale başvurulmamış romandır. Fatma Aliye’nin yaşadığı hayat dolayısıyla böyle bir romanı hayal ederek yazmasının mümkün olmadığını, yazsa bile sahteliğin hemen hissedileceğini belirten Ahmet Mithat, Refet’te anlatılanların “…başından nihayete kadar kâmilen tabiî ve hakiki…” olduğunu iddia eder. Mithat Efendi’ye göre eserin bir başka önemli tarafı kimsesiz, fakir, çirkin, zayıf ve hastalıklı fakat gayretli, ahlaklı, mağrur bir kızın bütün olumsuzluklara rağmen başarıya ulaşarak ortaya koyduğu kişiliktir. Refet’i okuyan gençlerin “Biz dahi birer Refet olacağız” diyeceklerinden emin olan Ahmet Mithat Efendi, bu cümleleriyle romanın ahlakçı tarafını da ortaya koyar.

Refet’teki gerçeklik iddiası, romanın ilk cümlelerinde anlatıcı/yazar tarafından “Hakikati kopya edeceğiz. Sahib-i sergüzeşt ne ise onu göstereceğiz” cümleleriyle yeniden vurgulanır. Kahramanının 23 yaşında olduğunu fakat hayattaki karşılığının Refet, annesinin de Binnaz adını taşımadıklarını söyleyerek belirsizleştiren anlatıcı/yazar, onların İstanbul’a geldikleri 17-18 yıl öncesine gider. Roman bundan sonra kronolojik bir sırayla ilerleyerek sonlanır. Sonuçta Refet’in Darülmuallimat’ı başarıyla bitirerek Anadolu’ya tayin edildiği öğrenilir. Eser bu haliyle ‘bildungs roman’ özellikleri göstermektedir. Eserin başında ölmek üzere olan Refet’in iyileşmesi ve kararlılıkla hayata katılması, kendisi için bir hedef belirleyerek zorluklara rağmen sabırla ilerlemesi, eserin sonunda başkalarına ihtiyaç duymadan hayatını diplomalı çalışan olarak sürdürebileceği bir mesleğe ulaşması ve öğretmen olarak tayin edilmesi bu gelişim/oluşum çizgisinin ana noktalarıdır. Roman bu oluşum süreci açısından sadece ana karakterinin değil dönem kadınının da oluşum ve dönüşüm çizgisini yansıtır. Fatma Aliye’ye göre hasta kadınlığın tek kurtuluşu kadınların diplomalı çalışan olarak hayata katılmalarıdır. İlk romanı Muhadarat’tan itibaren bu konudaki ısrarını ve arayışlarını sürdüren ve evliliğin kadınlar için hayatta kalma yolu olarak görülmesi anlayışını kırmaya çalışan yazar, kadınları evin dışındaki bir çalışma hayatına davet eder ve Refet’le kadınlar için diplomalı çalışan olma yolunu açar. Bu açıdan Refet, yazarın devrin kadınlarına sunduğu ‘yeni kadın’ örneğidir. Romanın sonunda kızının Darülmuallimat’ı bitirerek meslek sahibi olmasını sağlayan anne ölür. Bu bir anlamda yeni kadının doğumunda katkıları olan eski kadının artık hayattan çekilişidir. Binnaz, geleneğin tanımladığı kadınlık görevlerinin üzerinden dikiş dikerek, temizlik ve yemek yaparak para kazanmış, bir tür bedeniyle çalışarak tükenmiştir. Bu sebeple romanın başında zayıf, ölmek üzere bir hasta olarak gösterilen Refet’in dirilerek hayata katılışı, fakat Binnaz’ın ölümü devrin kadınlık konumunu temsil açısından anlamlı bir metafordur.

Refet, Anadolu’da yaşayan ticaret ve tarımla geçinen Hayati Efendi’nin kızıdır. Hayati Efendi İstanbul’a gelişlerinden birinde görüp beğendiği Binnaz’ı cariye olarak alarak memleketine götürür. Ancak bu İstanbullu zayıf, kibar kısacası farklı kadın ile doğurduğu çocuk Hayati Efendi’nin diğer eşleri ve çocukları tarafından benimsenmez, ölümü üzerine de horlanmaya başlanır. Akrabalarının himayesinde yaşayabilecekleri inancıyla çocuğunu alarak İstanbul’a gelen Binnaz onlardan beklediği ilgiyi göremez. Yaşadığı sağlıksız ortamlar da Refet’i zayıf, hastalıklı ve huysuz bir çocuk haline getirmiştir. Çocuğunu kaybetme endişesiyle Mürüvvet Hanım’ın davetini kabul eden ve yeni bir hayata başlayan Binnaz için, bundan sonrası hayatı çalışarak sürdürmek olur. Refet Mürüvvet Hanım’ın evinde kadınlar arası bir yardımlaşmayla önce sağlığına kavuşur, sonra başarılı bir öğrenci olarak eğitim almaya başlar. Darülmuallimat’a giderek öğretmen olmaya karar veren Refet, zorluklara rağmen burayı da birincilikle bitirir, isteği üzerine de Anadolu’ya tayin edilir. Karakterlerinin tamamının kadın olduğu Refet’te baştan sona kadın dayanışmasının örnekleri verilir. Erkeklere ve eril düzene karşı direnen kadınların hayatın zorlukları karşısında durabilmelerinin bir sebebi de hemcinsleridir. Refet’in hayatını sürdürebilecek bir meslek sahibi olması konusunda Binnaz’ın, Şule’nin eğitimini tamamlaması konusunda Refet’in, Binnaz ve Refet’in hayata tutunması konusunda Mürüvvet Hanım ve Nezaket Hanım’ın, Refet’in zihinsel gelişimi konusunda Cazibe Hanım’ın katkıları romandaki kadın dayanışmasının örnekleridir.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye