Ahmet Mithat Efendi’nin William John Draper'in çatışma tezini ortaya atan History of the Conflict between Religion and Science (Din ve Bilim Arasındaki Çatışmanın Tarihi) başlıklı eserinin tercümesi.  Ahmet Mithat Efendi bu eseri Les Conflits de la Science et la Religion başlıklı Fransızca tercümesinden Türkçeye aktarmıştır.  Dört ciltten oluşan Niza-i İlm ü Din başlıklı bu eser 1895- 1900 yılları arasında tercüme edilmiştir.

Dört cilt ve yaklaşık iki bin sayfa hacminde büyük boy olan bu eser Seyfettin Özege Nadir Eserler Koleksiyonunda kayıtlıdır. Eserin ilk cildinin ilk 250 sayfası 15 Şubat 1896 tarihinden başlayarak Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edilmiş devamında eserin bir ve ikinci cildi 1313’te, 3. cildi 1315’te, 4. cildi de 1318’de Tercüman-ı Hakikat matbaasında basılmıştır. Eserin dili sadedir. Ahmet Mithat Efendi Draper'in 1874 senesinde yazdığı ve 1875 de Fransızcaya çevrilen eserinden Fatma Aliye Hanım aracılığıyla haberdar olmuştur.

Eserin birinci cildi 550 sayfa olup “İhtâr”, “Bizim Mukaddimemiz”, “Draper’in Mukaddimesi ve Mütâlâ’âtımız”, “İlmin Mebâdîsi” başlıklı birinci bölüm, “Nasrâniyet ve Tahavvülâtı ve Ulûm ile Münâsebeti” başlıklı ikinci bölüm, “Vahdâniyet-i İlâhiye Mesleğince Nizâ’ Birinci Reform Yahut Cenûb Reformu” başlıklı üçüncü bölümlerden oluşmaktadır. Eserin ikinci cildi 453 sayfa olup “Cenûbda Ulûmun Teceddüdü” başlıklı dördüncü bölüm, “Ruh Hakkında Nizâ’. İntişâr ve İrticâ’ ‘Akîdesi”, “Beşinci Bâba Tarafımızdan Zeyl ‘Ulûm ve İslâm”, “Ezeliyet-i ‘Âleme Dâ’ir Münâzara”, “Ebediyet-i ‘Âleme Dâir Münâzara”, “Felâsife’nin (Allah Sânî-i ‘Âlemdir) Kavillerindeki Terbîsi”, “Felâsife’nin ‘Âlem İçin Bir Sânî’ İspâtından Aczleri”, “Felâsife’nin M’eâd-ı Cismanîyi İnkârları”, başlıklı beşinci bölüm ve Hatimeden oluşmaktadır. Eserin üçüncü cildi 523 sayfa olup “Tabî’at-ı Âleme Dair Nizâ’”, başlıklı altıncı bölüm, “Arzın Ömrü Hakkındaki İhtilâfât” başlıklı yedinci bölüm, “Hâkikat-i Kübrâ Hakkında Nizâ’” başlıklı sekizinci bölümlerden oluşmaktadır. Eserin dördüncü cildi 442 sayfa olup “Hükûmet-i Kâ’inât Husûsundaki Tebâyün” başlıklı dokuzuncu bölüm, “Latin Hıristiyanlığı Yahud Katolikliğin Medeniyet-i Cedîdeye Nisbeti” başlıklı onuncu bölüm ve “Ulûmun Medeniyet-i Cedîde İle Münâsebeti” başlıklı on birinci bölümlerden oluşmaktadır.

Ahmet Mithat, Draper'in değerlendirmelerinin hemen ardından konu ile alakalı kendi görüş, itiraz ve tenkitlerine yer vermiştir. Draper'den yaptığı tercümelerde küçük punto yazı karakteri, kendi değerlendirmelerinde büyük punto yazı karakteri kullanmıştır. Bu haliyle eser tercüme ve tenkit mahiyetli iki eserden oluşmaktadır. Kitabı okuyan kişi okuduğu cümlelerin Draper’e mi Ahmet Mithat’a mı ait olduğunu anlayabilir. Draper ve Ahmet Mithat’ın değerlendirmeleri hacim olarak eşit ağırlığa sahiptir.

Ahmet Mithat bu eserde Draper’in ifadelerini okuyup zihninde Türkçeye çevirerek kendi ağzından çıkıyormuş gibi yazmış; yani kelimesi kelimesine tercüme yapmamıştır. Ahmet Mithat; Draper’in ifadelerine yer verdiği kısımlarda cümleye, “Draper diyor ki”, kendi ifadelerine yer verdiği kısımlarda “biz diyoruz ki” veya “ihtar ederiz ki” şeklinde başlamıştır.

Ahmet Mithat Draper’in kitabının son 40 sayfasını oluşturan “The Impending Crisis” başlıklı on ikinci bölüm haricinde eserin tamamını tercüme etmiştir. Ancak ikinci bölümün tercümesi sırasında Arius’un, “Ulûhiyet-i Mesih” anlayışına muhalefetinden ve İznik Konsili’nin nasıl toplandığından bahseden (Draper’in eserinde sayfa 53 ve 54’tedir) üç paragrafını; “bunların kâffesi Müdafaalarımızda var ve okuyucularımızın malumudur” deyip üç paragraf bir cümleyle özetlemek suretiyle geçmiştir. Ayrıca ikinci bölümün sonlarında, Draper’in; St. Augustin, Venerable Bede ve Lactantius adlı papazlardan yaptığı alıntıların (Draper’in eserinde sayfa 59 ve 66’dadır) tamamını tercüme etmemiştir.

Ahmet Mithat, Osmanlı idaresindeki ülkelerde misyonerlik faaliyetleri ve İslamiyet aleyhindeki yayınların neticesinde İslam gençliğinin materyalizme maruz kalmalarından endişe duyarak eserin tenkitli tercümesini yapmıştır. Ahmet Mithat’ın “beşinci bab’a tarafımızdan zeyl” diye nitelendirdiği İslam ve Ulum başlıklı ek Ahmet Mithat'ın Draper'e yönelik tenkitlerinin yer aldığı müstakil bir eserdir.

Ahmet Mithat, mukaddimede Draper ve eserleri hakkında kısa bilgi verdikten sonra benzer konularda yayın yapmış Batılı diğer yazarlara oranla onun ilmini ve ciddiyetini takdir ettiğini ifade eder. Ahmet Mithat, Niza-ı İlm ü Din adlı eserini Draper’e bir cevap olarak niteler. Bu cevapta eleştiri, yorum, ilave ve düzeltme vardır. Bir bütün olarak bakıldığında onda aynı zamanda bir katılım ve onaylama olduğu da görülebilir.

Ahmet Mithat, Draper’in Hıristiyanlık ve Papalık ile alakalı değerlendirmelerine katılmakla beraber bilim karşıtlığının İslam ile ilişkilendirildiği noktalarda Kur’an ayetleri, Hz. Peygamber’in sözleri ve İslam büyüklerinin içtihatlarından ve tarihsel bilgilerinden yararlanarak cevap vermiştir.

Ahmet Mithat kendisinin din ile bilimi uzlaştırmaya çalışmadığını, çünkü bir Müslüman olarak “din” denilince İslamiyet’i anladığını ve dolayısıyla İslam ile bilim arasında bir çatışma halinin olmadığını izah etmektedir. Ahmet Mithat eserinde mütecâviz değil müdâfi bir karakter gösterir.

Ahmet Mithat, itiraz ve eleştirilerini iki konuda yoğunlaştırır: İlki din ile bilimin kendi doğalarında olmayan şekilde birbirine karıştırılması, ikincisi ise Draper’in din ve din kültürü arasında bir ayrıma gitmemesi, din kültürünü doğrudan din olarak algılamasıdır.

Draper'in eserinde İslam tarihinin bazı olaylarına ve Hz. Peygamber'in hayatına dair çoğu kasıtlı üretilmiş yanlış bilgileri de düzeltir. Ahmet Mithat, ilmin doğuşu konusunda İskenderiye Kütüphanesi'nin önemine değinmiş, günümüzde yapılan birçok icadın temelinin bu kütüphanede atılmış olduğunu belirtmiştir. İskenderiye Kütüphanesi'nin ilme büyük değer veren bir dinin halifesi olan Hz. Ömer tarafından yakıldığı iddialarını çürütür. Resûlullah’ın rahip Bahira'dan Hristiyanlık telkinleri aldığı, vahyin marazi bir hal ürünü olduğu gibi iddialara da cevap verir. Müslümanların geri kalmışlığını kabul etmekle birlikte bunun doğrudan İslam'a bağlanamayacağını belirtir.

Ahmet Mithat Efendi, Niza-ı İlm ü Din adlı eserinde Gazzali, ibn Rüşd, ve Musa Kazım Efendi gibi âlimlerin eserlerinden ve görüşlerinden faydalandığını belirtir.

Ahmet Mithat’ın Draper’in iddiaları karşısında zaman zaman kuru ve içtenlikten yoksun söylemlere giriştiği görülebilir. Bu nedenle Nizâ-ı İlm ü Dîn’de, Draper’in devasa söz sarfiyatına eklediği başı sonu belli olmayan cümleleri ve yüzlerce sayfalık malumat yoğunluğu ile kültürdeki inkırazı besleyen ana etkenler eleştirel bir bakışla ortaya konulamamış, temel sorun malumat yığınları arasında gözden kaybolup gitmiştir. Eser bu özelliği ile bir türlü asıl meseleye gelememiş izlenimi uyandırır.

Eserin toplamı 1968 sayfadır. Eserin Amerika’da 1875’de basılan İngilizce orijinal baskısı 367 sayfadır.

Ahmet Mithat Efendi’nin biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi