Fatma Aliye Hanım’ın hatırat türündeki eseri. Nisvan-ı İslam, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde (S. 3968, 6 Ekim 1891 - S. 4004, 15 Kasım 1891) tefrika edildikten sonra kitaplaştırılır (1893). Yazar, Nisvan-ı İslam’ın tefrikasında imzasını “Muharriresi Fatma Aliye” şeklinde, kitaplaşırken ise “Cevdet Paşazade Fatma Aliye” olarak kullanır. Yazarın açık adını Muhadarat’tan önce Nisvan-ı İslam’ın tefrikasında kullandığı söylenebilir.

Yayımlandıktan hemen sonra Fransızcaya ve Arapçaya çevrilen Nisvan-ı İslam, bir Osmanlı kadınının başka dillere çevrilmiş ilk metnidir. Eser, Madam Gülnar adıyla tanınan Olga de Labedeff (Les Femmes Musulmanes, Paris, yty.) ve Nazime Roukié (Les Musulmanes Contemporaines, Paris, 1894.) tarafından Fransızcaya çevrilmiştir. Nisvan-ı İslam Arapçaya da tercüme edilmiştir. Bu tercüme Beyrut’ta yayımlanan Semeretü’l-Fünun gazetesinde tefrika edildikten sonra Cemiyetü’l-Fünun Matbaası tarafından da kitaplaştırılmıştır. Modern Arap edebiyatının ilk kadın yazarlarından Zeynep Fevvaz da ed-Durru’l-Mens̱ûr fî Tabaḳati Rabbâti’l-Hudûr (Bulak, 1893) adlı önemli Müslüman kadınların hayatlarından söz ettiği ansiklopedik çalışmasında Fatma Aliye Hanım’dan da söz etmiş ve Nisvan-ı İslam’ın Semeretü’l-Fünun’da yayımlanmış tercümesini eserine almıştır. Nisvan-ı İslam Arapça üzerinden Urducaya da çevrilir. Henüz ele geçmemiş olsa da Nisvan-ı İslam’ın Amerika’da İngilizceye çevrildiği söylenmektedir. Eser 1893’te Chicago Dünya Fuarı’nda yazarın biyografisi ve bu tarihe kadar yazdığı Hayal ve Hakikat ve Muhadarat’la birlikte sergilenmiş ve ödüle layık görülmüştür. Her ne kadar yazar bu fuara bizzat katılmamış olsa da biyografisi ve eserleri The Woman’s Library of The World’s Fair (Dünya Kadınlar Kütüphanesi Katoloğu)’de yer almıştır.

Kapağında “Bazı âdat-ı İslamiye hakkında üç muhavereyi havidir.” notuyla yayımlanan Nisvan-ı İslam, kurgusal metin olarak değerlendirilirse de aslında yazarın hatıratına dayalı bir uzun risaledir. Bir Muharrire-i Osmaniye’nin Neşeti’nde (1893), babası Ahmet Cevdet Paşa’nın Suriye valiliği sırasında (1878) Müslüman aile hayatını yakından görmek isteyen seyyah kadınları evlerinde misafir ederek onlarla Fransızca sohbet edişi, Fatma Aliye Hanım’ın hatıraları arasında sayılır. Ayrıca yazarın Şair Nigâr Hanım ile birlikte Sultan Abdülhamit tarafından saraya gelen yabancılara özellikle de onların eşlerine refakat etme ve Osmanlı ailesini ve kadınını tanıtma konusunda görevlendirildikleri ve bu görevleri dolayısıyla ‘Şefkat Nişanı’ sahibi oldukları bilinmektedir.

Nisvan-ı İslam, Fatma Aliye Hanım’ın kişisel deneyimlerine dayalı olarak yazdığı ve özelde Osmanlı fakat genelde bütün Müslüman kadınları savunma amacına yönelik didaktik bir metindir. Ancak yazarın kurgusal metinler yazmaya yatkınlığının, bu risalenin kolay anlaşılmasını sağlamaya yönelik bir düzenle sunulmasına yardımcı olduğu da göz ardı edilmemelidir. Yazar Nisvan-ı İslam’da Müslüman ve Hristiyan dünyadan kadınları misafir olma ve misafir karşılama gibi sebeplerle bir araya getirerek sohbet ettirir. Sohbetlerin yabancı kadınların soruları etrafında ilerlemesi, her muhaverede oldukça özenli mekân tasvirlerine yer verilmesi Nisvan-ı İslam’a kurgusal metin olma özelliklerini de kazandırıır. Fatma Aliye 3 bölümden meydana gelen Nisvan-ı İslam’ın “Mukaddime”sinde Osmanlı ülkesine gelen kadın seyyahların Fransızca bilen ve “ahkâm-ı diniye ve efkâr u âdât-ı milliyesini muhafaza ederek usul-i İslam üzere yaşayan familyalar” ile görüşüp konuşmalarının, Osmanlı’nın dünyaya doğru tanıtılması bakımından önemli olduğunu yazar. Sohbetleri, Avrupa’da Osmanlı hakkında oluşmuş garip düşünceleri kırmak üzere yazdığını söyler. Bu sebeple Nisvan-ı İslam’ın Müslüman Osmanlı kadınını tanıtmak ve Avrupa’da oluşturulmuş olumsuz imajı yıkmak üzere yazılmış bir müdafaa kitabı olduğu söylenebilir. Bu kitapla İslam ve Osmanlı dünyasında kadının konumu, evlilik kurumu içerisindeki yeri, tesettür gibi konular ilk defa bir kadın tarafından tartışılır. Önce kendi toplumundan başlayarak bir sorgulama yürüten Fatma Aliye Nisvan-ı İslam’ın muhaverelerinde İslamiyet’e ve Hristiyanlığa ait bazı kavramların algılanış biçimleri, kadın esirlerin durumu, çok eşlilik, zina, boşanma, kadın giyim kuşamı ve İslamiyet’te kadın haklarıyla ilgili bazı meseleler üzerinde durur. Yazar bu düşüncelerini romanlarında da tartışır.

Avrupa’da yaygınlaşan İslam’ın kadınlara değer vermediği ve İslam medeniyetinde kadınların geri olduğu konusundaki görüşler, Fatma Aliye’nin Nisvan-ı İslam’dan sonra Namdaran-ı Zenan-ı İslamiyan’ı yazmasına yol açmıştır. Namdaran-ı Zenan-ı İslamiyan’la Nisvan-ı İslam’da açılan Müslüman kadının müdafaası yolculuğu tarihsel planda genişler. Malumat’ta (S.188, 15 Haziran 1899 - S. 273, 31 Ocak 1891) tefrika edilir, fakat kitaplaştırılmaz. Namdaran-ı Zenan-ı İslamiyan’ın ilk tefrikasında verilen bilgiye göre Chicago sergisini düzenleyenlerden Bertha Palmer’in tavsiye ve daveti üzerine 1900’deki Paris sergisi için Fransızca olarak yayımlanması düşünülmüştür. Ancak kendi insanının faydalanmasını isteyen Fatma Aliye, çalışmasını önce Türkçede yayımlamayı isteyerek Malumat’ta tefrikaya başlar. Başında Madam Palmer’e yazılmış bir açık mektubun yer aldığı Namdaran-ı Zenan-ı İslamiyan’da İslam tarihinin önemli yönetici ve sanatçı kadınlarının hayat hikâyelerinden ve İslam medeniyetine katkılarından söz edilir.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye