Yakub-ı Çerhî'nin, Mevlanâ Celâleddin-i Rûmî'nin eliyle yazdığı ve Mesnevî’nin özü konumundaki ilk on sekiz beyti ile bazı hikâyeleri şerhi. Eser, Kemâleddîn-i Hârizmî’nin (ö. 836/1433 veya 840/1436) Cevâhirü’l-esrâr’ından sonra Mesnevî beyitleri üzerine yapılan ikinci şerhtir. Şarih, eseri yazış sebebiyle ilgili: “Affa muhtaç bu zayıf kul Yakub b. Osman b. Mahmud b. Muhammed el-Gaznevî Çerhî Serrezî’ye dost ve akrabalarından bazısı Mesnevi’de geçen hikâyelerin sembol ve işaretlerini açıklamam isteğinde bulundular. Bu makama layık olmadığım hâlde isteklerini yerine getirmek durumunda kaldım. Allah, Kendisi’ne dayanılan ve güvenilendir." ifadelerine yer verirken bir diğer gayesinin, herkesin Mesnevî’deki hakikatlerin inceliklerini anlayabilmesi ve ona ehil olmayanların yanlış değerlendirmelerinden korumak olduğunu belirtir.

Şarih, Mevlânâ'nın yaşadığı ayrılık acısını semboller kullanarak nazım ve nesir yoluyla ifade ettiğini belirtir. Arifler, konuştukları dilin anlaşılmasını istemezler. Zira kendilerindeki ayrılık acısının derdini diğer insanlar taşımamaktadırlar. Çerhî bunu, “Dertsiz kişinin yanında aşktan bahis açılamaz. Zira sözün manasından nasibi yoktur.” ifadeleriyle dile getirir. Çerhî’ye göre Mevlâna’nın Mesnevî'sinden önce böyle bir üslûp kullanılmamış olup aynı zamanda bu eser, Kur’an’ın batini bir tefsiridir.

Çerhî, ilk on sekiz beyit dışında, Mesnevî’de geçen padişah ve cariye, Şeyh Dekûkî, Şeyh Muhammed Serrezî gibi hikâyeleri şerh ederken Mesnevî dışından da manzumelere yer verir. Şarih beyitleri; âyet ve hadislerle, sahabenin ileri gelenleri, Cüneyd-i Bağdadi (ö. 297/909), Ebu Said Ebu'l-Hayr (ö. 357/967), Abdulah Ensârî (ö. 481/1089), Senâî-yi Gaznevî (ö. 525/1131 [?]),  Ebu’l-Hasen en-Nuri (ö. 295/908) gibi Mevlanâ'ya da tesir eden erken dönem sûfiler ve kendi Nakşî silsilesinde yer alan Ebû Yezid Bistâmî (ö. 234/848 [?]), Ebu'l-Hasan Harakânî (ö. 425/1033), Bahâeddin Nakşbend (ö. 791/1389), Alaeddin Attâr (ö. 802/1400) gibi isimlerin kelâm-ı kibarıyla izah eder. 

Şerhe konu ney, bir mûsikî aletidir ve Mesnevî'de insan-ı kâmili simgelemektedir. Çerhî'nin sıklıkla atıf yaptığı Hakîm Senâî, neyin ıstırabı ile aşk ateşinden bahseden ilk isimlerdendir. Çerhî, hakikat arayışındaki insanın kemâle ermesi ile ricalu'l-gayb arasındaki ilişkiye dikkat çeker. Aynı zamanda bir Nakşbendî temsilcisi olan şarih aşk, sekr, vecd, cezbe gibi telvin eksenli kavramlara sıklıkla yer verirken yeri geldikçe seyr ü sülûkla ilgili meseleler ve diğer tasavvufi terimler hakkında da açıklamalarda bulunur.

Halîlullah Halîlî’nin tashih ve takrizde bulunduğu Ney-nâme, Camî’nin Risâle-i Naiyye’sinin Kabil baskısıyla (1352/1973) birlikte Tahran’da 1375/1996’da neşredilmiştir. Eser, Haksever (2009) ve Özkan (2015) tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Şarihin biyografisi için bk. “Yakub Çerhi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yakub-cerhi