Ansiklopedik, ilimler tasnifi. Eser, 3. Murad’a takdim edilmiştir. Eserin müellifi Nev’î, Gazalî’ye (ö.1111) nispet edilen Yevâkitü’l-Ulûm adlı eseri temel aldığını, Abdurrahman Bistâmî’nin (ö.1454) Fevâyih-i Miskîniyye’sini, Mevzuatu’l-Ulûm’u ve çeşitli muteber kitapları özet yoluyla kullandığını belirtir. Metnin içinde Târîh-i Taberî, Târîh-i İbn Kesîr, Târîh-i İbn- Esîr-i Cezrî, Nizâm-ı Tevârîh gibi eserlerin de adı kaynak olarak geçmektedir (İlhan 1992:7).

Netâyicü’i-Fünûn ve Mehâsinü’l-Mütûn, tarih, hikmet, hey’et, kelâm ve usûl-i fıkıh, hilâf, tefsir, tasavvuf, rüyâ, remil, efsun ve tıp, felâhat, nücûm, fal ve zîc gibi konuları kapsayan on iki bölüme sahiptir. Nazım parçaları, nesir kısımlarda verilen bilgileri destekleyecek şekilde kullanılmıştır. Ayrıca, Nev’î, eserin başına ve sonuna iki hikaye yerleştirerek gönülleri ferahlatmak istediğini belirtmiştir. Bilgi veren bir eserde dilin yanında hikayelere yer verilmesi yazarın kullandığı üslup hakkında da dikkate değer bir örnektir.

Antik ve Helenistik dönemden itibaren Aristoteles’in eserlerinin hangi sırayla okutulması ve tasnif edilmesi gerektiği hem felsefi hem de dini anlamda tartışma konusu olmuştur ve bu bağlamda ilimler tasniflerinin ilk mahsulleri ortaya çıkmıştır. İslam dünyasında ise özellikle Yunanca kaynakların tercüme edildiği dönemde Abdullah b. Mukaffa (ö.759) Câbir b. Hayyân (ö.815), Kindî (ö.866?), Sâbit b. Kurre (ö.901) gibi isimlerin tasnifleri ile başlayan geleneğin ilk müstakil örneği Fârâbî’nin (ö.950) İhsâu’l-Ulûm adlı eseridir. (Arıcı 2019: 20; Türker 2019: 74) Felsefe eserlerinin çevirileri ile ortaya çıkan ilimleri tasnif etme çabası neticesinde tasniflerde felsefenin ön plana çıkarılması Gazâlî ve İbn Hazm gibi isimlerde rahatsızlık yaratmıştır. Bu nedenle dini ilimleri ön plana çıkaran bir ilimler tasnifinin yapıldığı ikinci kol da diğeri ile beraber gelişmiştir (Arıcı 2019: 20). Nev’înin bir çok kütüphanede bulunan eserinin de Gazali ve İbn Hazm’dan sonra gelişen ikinci kola mensup olduğu tespit edilebilmektedir. Nitekim, Fârâbî’nin eserinde görülen teknik tartışmalardan ziyade, tarihi bilgiler verilmekle yetinilmiş ve ilimler tasnifinin temel sorunsalı olan “genelde din-felsefe ve özelde akıl-vahiy sorununa” (Türker 2019: 64) dair tartışmalara yer verilmemiştir. Platon’un ve Sokrates’in peygamber olduklarına dair hadisler aktarılarak, felsefi bilginin de dini bilgiye dayandığı gösterilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda eserin özet olarak tarihi bilgilere vermesi ve bir çok kütüphanede bulunması da dikkate alındığında bir giriş kitabı olarak tasarlandığını belirtmek de mümkündür. 

Netâyicü’i-Fünûn ve Mehâsinü’l-Mütûn hakkında Nadir İlhan (1992) tarafından çeviriyazı içeren bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Daha sonra da Ömer Tolgay (1995) tarafından yeni harflerle yayınlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Nev’î, Yahyâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevi-yahya