Türk edebiyatı sahasındaki kırk hadis çevirilerinin ilk örneği.

Eserin giriş kısmında nehcü'l-ferâdîs’in uştmahlarnıŋ açuk yolı “cennetlerin açık yolu” anlamına geldiği belirtilmiştir (Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879: 2). St. Petersburg 316 numaralı nüshada, 8 Sefer 759 / 20 Ocak 1358 tarihi, Mercanî nüshası ile Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi 60261 (11 Govt)’de ise 759/1357-1358 yılının ikinci günü yazılıdır. Bu durumda eser, 1358’de veya 1358’den önce yazılmış olmalıdır.

Nehcü'l-Ferâdîs, çeşitli din âlimlerinin rivayetlerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulduğu için müellif kendisini “toplayan, bir araya getiren” anlamlarına gelen cem‘ kılguçı, cem‘ kılgan olarak vasıflandırmıştır. Bundan dolayı başka bir bilgi elde edilmediği sürece, Mahmûd b. ‘Alî’yi müellif olarak kabul etmek uygundur.

Harezm Türkçesinin özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biri olan Nehcü'l-Ferâdîs, her biri onar fasıldan ibaret olan dört müstakil baptan oluşmuştur: 1. bap, Hz. Muhammed’in faziletleri hakkındadır. Bu kısımda Hz. Muhammed’e vahiy gelmesi, onun faziletleri, hicreti, mucizeleri, Mekke’yi fethi, miracı, cennet ve cehennemi gezmesi, Huneyn gazası, vefatı, kendisinin ve dostlarının çektikleri eziyetler anlatılmıştır. 2. bap, hulefa-i raşidin, ehl-i beyt ve dört imamın faziletleri hakkındadır. Bu kısımda Hz. Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali, Fatıma, Hasan, Hüseyin, İmam-ı Azam Ebu Hanife, İmam-ı Şafii, İmam-ı Malik ve İmam-ı Ahmed Hanbel hakkında bilgi verilmiştir. 3. bap, Allah’a yaklaştıran davranışlar hakkındadır. Burada namaz, zekât, sadaka, oruç, hac, umre, anne babaya hizmet, helal yeme, şeriatın emir ve yasaklarına göre davranılmasını sağlama, gece gündüz ibadet, sabır ve rızanın faziletleri üzerinde durulmuştur. 4. bap: Allah’tan uzaklaştıran davranışlar hakkındadır. Bu kısımda haksız yere kan dökme, zina, içki, kibir, yalan, gıybet, dünyayı sevme, iki yüzlülük, gösteriş, kin, haset, gurur, gaflet ve uzak gelecek için ümit beslemenin kötülükleri anlatılmıştır.

Kitapta her fasıl bir hadisle başlamakta, bu hadisin Türkçe çevirisi verildikten sonra, tanınmış İslam âlimlerinin eserlerinden söz konusu hadisin manasını açıklayan mütalaalar, menkıbeler, hikâyeler nakledilmiştir. Bazen tanık olarak ayetlere ve başka hadislere de başvurulmuş, her fasıldaki vaaz ve nasihatlerde çeşitli müelliflerin eserlerinden hikâyeler aktarılmıştır.

Kitabın yazılış sebebi, okuyucularının kitaptaki sözlere göre davranması ve bu kitabın onlara cennete gitmek için bir kılavuz oluşturmasıdır. Bu sebeple, hiçbir sanat gayesi güdülmemiş, gayet sade ve açık bir üslupla kaleme alınmış, fasıllarda ele alınan meseleler, ilgi çekici hikâyeler ışığında verilmiştir. Bu üslubundan dolayı da eserin çeşitli muhitlerde kopyaları oluşturulmuştur.

Nüshaları: İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879 nüshası: Harezmli Muhammed b. Muhammed b. Husrev tarafından 6 Cemaziye’l-Evvel 761 / 25 Mart 1360’da istinsah edilmiştir. 444 sayfadan oluşan tam bir nüshadır. Z. V. Togan tarafından keşfedilip ilim âlemine tanıtılmıştır (1928: 314-315).

Mercanî nüshası: Ş. Mercanî’nin kütüphanesinde bulunan ve kendisi tarafından tanıtılan (1885: 15-16), fakat sonra kaybolan nüsha. Saray’da istinsah edilen nüshada, 759 / 1357-1358 kaydı vardır. Bk. Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi 6026 (Gotv. 11) numaralı nüsha.

St. Petersburg SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü nüshaları: 316 numarada kayıtlı nüsha. Birinci babın dördüncü faslı ile başlayan yazmada 8 Sefer 759 / 20 Ocak 1358 Saray kaydı vardır. Bu nüsha ile B 2590 ve A 1085 numarada kayıtlı nüshalar, Kazan’dan S. G. Vahidov’un kütüphanesinden getirilmiştir. B 4310 numarada kayıtlı nüsha. S. A. Alimov’un Astrahan’da tespit ettiği bir derleme arasındadır (62b-73a) ve Nehcü'l-Ferâdîs’in iki kısmından ibarettir.

Yalta nüshası: Kasım b. Muhammed tarafından Rebiülâhir 792 / Mart-Nisan 1390’da istinsah edilmiştir. 1928’de Kırım’da bir kitapçıda bulunup Yalta Doğu Müzesi tarafından satın alınan bu nüsha, ilk iki baptan ibaret olup 549 sayfadır. Hâlen kayıptır. İlim âlemine müze müdürü Yakub Kemal  tanıtmıştır.

Paris nüshası: Bibliothèque Nationale 1020 numarada kayıtlı olup birinci babın üçüncü faslının son kısmı ile başlamakta, üçüncü babın ikinci faslı ile sona ermekte olup 307 sayfadan ibarettir. Nüshayı ilim âlemine E. Blochet’in kataloğundan hareketle János Eckmann tanıtmıştır (1964).

Kazan nüshaları: Halen Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan nüshalardan biri, 6026 (Gotv. 11) numarada kayıtlıdır. Eserde 759 /  1357-1358 yılının ikinci günü kaydı vardır, ama bu eserin istinsah tarihi değildir. Kâğıdı XVII. asra ait olan nüsha, sonraki dönemlerin dil özelliklerini de içermektedir. Ayrıca eksik kısımlar ve eksik varaklar başka yazı ile yazılmış ve yazmaya sonradan ilave edilmiştir. 534 sayfadan ibarettir. S. G. Vahidov, 1877 yılının Ağustos ayında Kazan’da düzenlenen IV. Rusya Arkeoloji Kongresi çerçevesinde düzenlenen sergide gösterime sunulan el yazmalarından on ikincisinin Mercanî’nin elinde bulunan ve daha sonra kaybolan nüsha olduğunu belirtir (İslamov 1998: 61). Ayşe Şeker de birtakım tereddütleri olmakla birlikte bu nüshanın, kaybolan Mercanî nüshası olabileceğini ileri sürer (2019). Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi 3060 numarada kayıtlı nüsha. Kâğıdı, XVIII. yüzyılın ikinci yarısına aittir. Tamamı 28 varak olup Yafarov tarafından tavsif edilmiştir (1949). Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi 12100 numarada muhafaza edilen nüsha. Feyzullah Caferoğlu tarafından hocası Molla Selimcan Dost Muhammed’in oğlu için 1185 / 1771-1772’de istinsah edilmiştir. 532 sayfadır. Başka bir elle yazılan ilk birkaç varak sonradan eklenmiştir. Yalnız ilk sayfası eksiktir. Tataristan’ın Bavlı bölgesinde bulunan nüsha, 1930 yılında gazeteci İ. Remiyev’in şahsî kütüphanesinden alınmıştır (Nadjib 1971: 6). Günümüzde Kazan Devlet Pedagogika Üniversitesinde 1668 numarada kayıtlı nüshanın üzerine (kayıt numarası defalarca değiştirilmiş olup 1663, 1668 numaralarının üzeri çizilerek) 12100 numarası yapıştırılmıştır. Bunların dışında R. F. İslamov Nehcü'l-Ferâdîs’in üç nüshasının daha bulunduğunu, birincisinin M. G. Gosmanov yönetimindeki araştırma gezisinde 1968’de Ehmet köyünde, ikincisinin aynı yıl M. Yusupov tarafından Ulyan bölgesinin Yugarı Tireşke köyünde, üçüncüsünün Milla Rehmetulla tarafından 1723’te istinsah edilen derlemenin arasında bulunduğunu belirtmiştir (1998: 64). Nekiy İsenbet ise Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesinde 1357 yılına ait bir Nehcü'l-Ferâdîs nüshası bulunduğunu belirtmektedir (1941: 15). G. İbrahimov Til, Edebiyat ve Sanat Enstitüsünde 88 numarada kayıtlı nüsha (Nuriyeva 2002: 5). Kazan Devlet Pedagogika Üniversitesinde 1668 (1663) (12100)’de kayıtlı nüsha. 273 sayfadan ibaret, eksik bir nüshadır. F. Nuriyeva 2002 yılındaki neşrinde Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesinde sadece T 445, T 225, 6026, 3060 numarada kayıtlı Nehcü’l-Feradis nüshaları bulunduğu anlaşılmaktadır (Nuriyeva 2002: 5).

Yakın zamanda Nehcü’l-Ferâdîs’in Eski Anadolu Türkçesine aktarılmış iki nüshası bulunmuş ve böylece eserin Anadolu’da da şöhret kazandığı anlaşılmıştır. Kastamonu nüshası: Kastamonu’da Halit Holtacı’nın şahsi kütüphanesinde bulunmaktadır. 869 / 1465 yılında Ramazan’ın yirminci günü tamamlanmıştır. 367 varaktan oluşan tam bir nüshadır. Eyüp Akman ve Tuncay Sakallıoğlu tarafından tanıtılan nüsha, Eski Anadolu Türkçesi sahasına aittir (2013). Kral Faysal Araştırma ve İslami Çalışmalar Merkezi Kütüphanesinde bulunan muhtasar nüsha. Eksik bir nüsha olup 111 varaktan ibarettir. Samet Onur tarafından tanıtılan nüsha, Eski Anadolu Türkçesi sahasına aittir (2020). 

İlim âlemine Şihabeddin Mercanî tarafından tanıtılan (1885) eserin, Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879 numarada kayıtlı bulunan nüshasının tıpkıbasımı, J. Eckmann’ın ön sözü ile 1956 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. J. Eckmann eser üzerinde çalışmaya başlamış, ancak yayımlamaya ömrü vefa etmeyince onun çeviri yazı müsveddeleri Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar tarafından 1984’te yayımlanmıştır. Aysu Ata bu çeviri yazıya dayanarak 1998’de eserin dizinini hazırlamıştır (1998). Aynı yıl Süleymaniye Kütüphanesi nüshası ile Paris nüshasının tenkitli metni ve dizini Gülden Sağol Yüksekkaya tarafından hazırlanmıştır. Ergün Acar, Eski Anadolu Türkçesine aktarımının metnini ve dizinini yayımlamıştır (2018-2019). Nehcü’l-Ferâdîs üzerinde daha bir çok çalışma yapılmıştır.