Fatma Aliye Hanım’ın romanı. Muhadarat, önce cüzler halinde yayımlanmış (ilk cüz: 12 K. evvel 1307 / 24 Aralık 1891) ardından kitaplaştırılmıştır (1309/1892). Tercüman-ı Hakikat’te Hayal ve Hakikat’in tefrikası tamamlanmak üzereyken (S. 4038, 26 Aralık 1891)Muhadarat’ın ilk cüzleri yayımlandığı, Nisvan-ı İslam’ın tefrikasının da yakın bir zamanda tamamladığı (Tercüman-ı Hakikat, S. 4004, 17 Kasım 1891) düşünülürse, Fatma Aliye’nin bu tarihten itibaren edebiyat dünyasında artık bir tanınırlığının oluştuğu söylenebilir. Bunun verdiği güven duygusuyla Meram ve Hayal ve Hakikat’i “Bir Kadın” imzasıyla yayımlayan yazar, bu romanında kendi adını kullanır.

Muhadarat yazarına ‘ilk kadın romancı’ sıfatını getirir. Zafer Hanım’ın 15 yıl önce Aşk-ı Vatan (1877)’ı kendi adıyla yayımlaması göz ardı edilerek verilen bu sıfata gerekçe olarak Zafer Hanım’ın tek eserde kalması, Fatma Aliye Hanım’ın hacimli bir külliyat sahibi olması gösterilir. Fakat devrin özellikle kadın okuyucuları Muhadarat’a bir kadın tarafından yazılan roman olması yanında Osmanlı kadınının hayatına odaklanması, sorun tespitleri yapması ve çözüm önerileri sunması bakımından büyük ilgi gösterir. Yazarın edebiyat dünyasında yer edinmesinin önü açılır.

Muhadarat, yazarına yurt dışında da tanınırlık kazandırır. 1893’te düzenlenen Chicago Dünya Fuarı’na Osmanlı Devleti’ni ve Müslüman kadınları temsilen davet edilen Fatma Aliye Hanım, burada sergilenmek üzere biyografisiyle birlikte Muhadarat, Nisvan-ı İslam ve Hayal ve Hakikat’i gönderir. Bunlar, Chicago Dünya Fuarı’nın kataloğu, The Woman’s Library of The World’s Fair (Dünya Kadınlar Kütüphanesi Katoloğu)’de yer alır.

Muhadarat, Mithat Efendi’nin “Kariin-i Kirama” başlıklı takdim yazısıyla başlar. Bu yazıda Fatma Aliye’nin edebiyat dünyasına girişini anlatan yazar, Meram tartışmalarına geniş yer verir. Meram’dan sonra başka yazılarının da gazetesinde yayımlandığını söyleyen Mithat Efendi’ye göre “Nisvan-ı İslam gibi hikemî ve Muhadarat gibi edebî” iki eserin aynı yılda yayımlanması, Fatma Aliye’nin edebî kimliği açısından önemlidir. Takdim yazısı, Muhadarat’ın ayrıcalığını kadın dünyasının, bir kadın tarafından anlatılmasında bulan vurgulamayla tamamlanır.

Mithat Efendi’nin “Kariin-i Kirama” ile matbuat dünyasında Fatma Aliye’nin kendi himayesinde bir yazar olduğu izlenimini oluşturmaya çalıştığı sezilmektedir. Muhadarat’ın ilk baskısında Mithat Efendi’nin yazısını ‘Nadire Fevzi’ imzalı kısa bir yazı izler. Nadire Fevzi, Muhadarat’ın 1910’daki ikinci baskısında yer verilmeyen bu yazıda, Fatma Aliye’nin eserlerini kendisinin yazdığına bizzat tanıklık ettiğini anlatır. Meram tercümesinin Fatma Aliye tarafından yapılmadığı şeklindeki şüphenin telif eserleri için de düşünülebileceği kaygısını yansıtan bu yazı, bir erkek alanı olan matbuat dünyasına bir kadın yazarın girişindeki zorlukları sezdirmekte, Mithat Efendi’nin Fatma Aliye etrafında oluşturduğu himaye alanına haklılık kazandırmaktadır.

Muhadarat, bir kadının hayat hikâyesinin anlatıldığı, ‘kitap’ olarak adlandırılmış 4 bölümden meydana gelir. Romanın ana karakteri Fazıla, bir Osmanlı kadınının günlük hayatın içinde başına gelebilecek her şeyi (eş seçme, evlilik, aşk, boşanma, geçim sıkıntı ve esaret) bizzat yaşayarak ya da tanıklık ederek yazarına dönem kadınının sorunlarını irdeleme fırsatı sunar. Baba evinde yaşadığı zorluklar sonrasında yaptığı evliliği bir sığınak ve hayatının yeni bir dönemi olarak gören Fazıla’nın, aradıklarını bulamaması üzerine intihara karar vermesi bir kırılma noktasıdır. Buraya kadar itaatkâr bir kişilik sergileyen Fazıla, kendisini ‘hizmet halayığı’ olarak sattırdıktan sonra Peyman adıyla hayata yeniden bağlanır ve kendisi için mücadeleye başlar. Bir vaka romanı olan Muhadarat’ta mekân, ana karakterin hayat hikâyesi doğrultusunda değişkenlik gösterir. Fazıla’nın hayatının ilk safhasında romanın mekânı İstanbul iken ikinci safhada Beyrut olur. İyilerin ödüllendirildiği kötülerin cezalandırıldığı sonuç bölümünde ise yeniden İstanbul’a bağlanır.

Muhadarat’ın asıl meselesi evlilik kurumunda kadınların ve kadınların hayatında evliliğin yerini sorgulamaktır. Bütün romanlarında kadınların çalışarak para kazanması ve bir gelir sahibi olmasının onları güçlü kılacağı fikrini savunan Fatma Aliye, evliliğin kadınlar için hayatta kalmak adına bir zorunluluk olmaktan çıkmasını ister. Yazara göre bir geliri olan kadınlar, kiminle nasıl bir evlilik yapacakları konusunda daha özgürce karar verebileceklerdir. Bunun, evlilik kurumuna sağlıklı bir yapı kazandıracağına inanan yazara göre ideal evlilik, eşlerin birbirlerini kültürel anlamda beslediği ve tamamladığı evliliktir. Ahlakçı bir yazar olan Fatma Aliye Hanım, kadınların bedenleri üzerinden para kazanmalarını onaylamaz. Hatta kadınlıkla ilişkilendirilen işler bile kadınların para kazanma yolu olmamalıdır. Bunun için de Muhadarat’tan itibaren kadınları aşamalı olarak diplomalı çalışan olmaya hazırlar. Muhadarat’ta evde aldığı eğitime rağmen kendi başına kaldığında geçim yolu bulmak zorunda kalan Fazıla, ‘hizmet halayığı’ olarak satılarak kadınlık görevleri üzerinden elde ettiği gelirle hayata tutunurken, Udî’de Bedia müzik yeteneğini paraya dönüştürür. Refet’te ise Darülmuallimat’tan mezun olan Refet, nihayet yazarının özlediği diplomalı çalışan haline gelir. Bu anlamda yazarın üç roman boyunca Fazıla’dan Bedia’ya oradan da Refet’e tek bir kadını anlattığı söylenebilir. Bu kadın, modernleşme hareketinin içinde bocalayıp duran Osmanlı kadınıdır.

Modernleşme sürecinde kadının konumu önemli bir başlıktır. Fatma Aliye Hanım, Türk kadınının bu süreci sağlıklı bir şekilde tamamlaması için çaba sarf eder. Muhadarat bu anlamda önemli bir başlangıç noktasıdır. Romanlarından başka risale ve makalelerinde de konuyla ilgili görüşler ortaya koyan yazar, sadece bu süreci yönlendiren isimlerden biri değildir, sergilediği yazan kadın çıkışıyla da bu sürecin ‘rol modeli’ olarak kabul edilir.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye.