Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî’nin (ö. 682/1283) Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât adlı eserinin Türk edebiyatında bilinen Türkçe tam tercümesi. Tercümenin mütercimi Hüseyin bin Muhammed bin Mustafa’nın hayatı hakkında ulaşılabilen bilgiler Osmanlı Müellifleri’nde verilenlerden ibarettir. Eser, öncesinde Mısır muhafızı ve daha sonra Hamâ-yı Bağdad hamisi olan el-Hâc İsmâil Paşa’nın işaret etmesi ve güzel teveccühleri ile tercüme ve tafsil üzere kaleme alınmıştır. Eserin tercümesine 15 Zi‘l-ka’de 1108/5 Haziran 1697‘de başlanmış ve 27 Ramazan 1109/8 Nisan 1698‘de tamamlanmıştır. Türk edebiyatında Acâibü’l-Mahlûkât tercümelerinin çoğu Kazvînî‘nin Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât adlı eserinin kısaltılmış şekli iken Hüseyin bin Muhammed bin Mustafa’nın bu tercümesi, kaynak metnin Türkçeye yapılmış tam tercümesi olarak bilinir. Ayrıca mütercim yer yer “hakîr mütercim der ki..., mütercim-i hakîr der ki..., mütercim-i hakîr-i pür-taksîr der ki...” ifadelerinden sonra yaptığı açıklamalarla eserini genişletmiştir.

Eser hamdele ve salvele başlar ve sebeb-i tercüme açıklanır. Tercüme kaynak metinde olduğu gibi dört “mukaddime” ve iki ana “makâle” olarak düzenlenmiştir. Mukaddimeler, “mukaddime-i ûlâ lafz-ı ‘acâyib beyân eder”, “mukaddime-i sâniye esnâf-ı mahlûkâtun taksîmin beyânındadur” “mukaddime-i sâlise ma’nâ-yı garîb beyân eder, mukaddime-i râbi’a, bu mevcûdâtun taksîmi beyânındadur” şeklinde konuyu açıklar nitelikte başlıklar taşır ve asıl konunun anlatıldığı makalelere geçmeden önce okuyucuyu konuya hazırlar mahiyettedir. Başlıklarda acâyib kelimesinin anlamı ve izahı, mahlûkatın taksimi, garîp kelimesinin anlamı ile mevcûdâtın taksimi üzerinde durulmuştur. Devamında kaynak metinde olduğu gibi “makale”lerin fihristi verilmiştir. Birinci makale “El-Makâletü’l-Ûlâ fi’l-’Ulviyyât ve’n-Nazar Fîhâ fî-Umûr” ana başlığını taşır ve 13 nazar altında yer alan fasıllarda konular işlenir. Tercümenin en hacimli makalesi olan “İkinci Makâle Süfliyyâtın Nazarları Beyânındadur” ve konular “nazar, fasl, nev’, kısm, emr, darb, sınf” şeklinde ana başlık ve alt başlıklar kullanılarak ele alınmıştır. Burada sırasıyla, ‘anâsır-ı erbaa; küre-i nâr; küre-i hevâ (havanın hakîkati, sehâb ve matarlar, rüzgarlar, ra’d ve berkler, kamerin etrafında olan hâle ve kavs-i kuzah); küre-i mâ (suyun hakîkati, denizlerin dünyanın bir cânibinde olmasının sebebi, denizlerin, adaların ve hayvânâtın ‘acâyibleri), sekiz deniz, Bahr-i Muhît, Bahr-i Sîn, Bahr-i Hind, Bahr-i Fâris, Bahr-i Kulzüm, Bahr-i Zenc, Bahr-i Mağrib, Bahr-i Harez ve su hayvanları vs.den bahsedilir.  Eser çeşitli haşerât ve hevâmm ve “hâtime”de sûretleri ve şekilleri bilinen hayvânların sûretlerine ve şekillerine benzemeyen hayvanlar (yeryüzü ve deryalar ile deryalardaki adalarda şekilleri ve suretleri farklı ümmetler, kendi türüne muhâlif olan hayvânât-ı mürekkebe, sûretleri garîp olan hayvanların beyanı ile tamamlanmıştır. 

Eserin Staatbibliothek Marburg Ms. Or. Fol. 2562, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi, Nr. 1892, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine, Nr. 400 kayıtlı olan üç nüshası bilinmektedir. Almanya nüshası Yûsuf b. Muhammed İbn el-Vekîl el-Mîlevî tarafından 11 Zi’l-hicce 1114/28 Nisan 1703 tarihinde istinsah edilmiş minyatürlü nüshadır. Eserin farklı varakları üzerine yapılmış iki yüksek lisans tezi mevcuttur (Erdem 2019; Aydın 2021).