Hatîb-i Ayasofya diye meşhur Hamdullâh Hamdî’nin Mevlûdü’n-Nebî adlı mesnevisi. Bu mevlid, bilhassa kıraat ilmiyle ilgili çalışmalarıyla tanınan Hamdullâh Hamdî’nin edebî sahada tespit edilebilen tek eseridir (Top 2017: 430). Onun Mevlûdü’n-Nebî adlı bir eseri kaleme aldığına Mu‘cemü’l-Müellifîn’de değinilir (Kehhâle 1957: 75). Mevlûdü’n-Nebî ’nin tespit edilebilen iki nüshasından biri Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Fatih 4510 (Mevlânâ Hamdullâh Hamdî Efendi [yty.]a) ve diğeri Ankara Milli Kütüphane 06 Mil Yz. FB 529 (Mevlânâ Hamdullâh Hamdî Efendi [yty.]b)’da kayıtlıdır. Mevlûdü’n-Nebî ’nin ilk sayfasında Hamdî’nin adı Mevlânâ Hamdullâh olarak geçer (Mevlânâ Hamdullâh Hamdî Efendi [yty.]a: 1a).

Mevlûdü’n-Nebî, Fatih nüshasının metnin tamamını ihtiva ettiği kabul edilirse, 464 beyitlik bir mesnevidir. Hamdullâh Hamdî, Mevlûdü’n-Nebî ’de aruzun muzârî bahrinde bulunan mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün veznini tercih etmiştir. Eser, genel itibarıyla mesnevi nazım şeklinin yapı özelliklerini taşır. Bununla birlikte eserin 92-96. beyitleri arasında 5 beyitlik, bu eserle aynı vezinde nazmedilmiş “merhabâ” redifli bir gazel bulunur. 266-271. beyitler arasında ise “Fi’l-münâcât” başlığı altında 6 beyitlik, mesnevi yapısında ve bu mevlid ile aynı vezinde Farsça bir şiir yer alır (Top 2017: 359, 371).

Mevlûdü’n-Nebî ’nin muhtevasını oluşturan bölümler, başlıklarla birbirinden ayrılır. Bu bölümler, farklı sayılarda fasıllardan oluşur. Bölümler ve fasıllar birbirinden vasıta beyitleriyle ayrılır. Mevlûdü’n-Nebî, 11 beyitlik bir giriş ve 7 beyitlik “Fî iltimâsi’d-du‘â” bölümünün yer aldığı dîbâceden sonra, vasıta beyitleriyle birbirlerinden ayrılan şu bölümlerle devam eder: Faslun fi’t-tevhîd (19-27. beyitler), Fî fıtrati’l-‘âlem (28-49. beyitler), Fî fıtrati Âdem ‘aleyhisselâm (50-67. beyitler), Fî vilâdeti’n-Nebiyyi sallallâhu ‘aleyhi ve sellem (68-122. beyitler), Fi’l-mu‘cizâtı (123-161. beyitler), Fî mi‘râcı’n-Nebiyyi sallallâhu ‘aleyhi ve sellem (162-265. beyitler), Fi’l-münâcât (266-271. beyitler), Fî vefâtı’n-Nebiyyi sallallâhu ‘aleyhi ve sellem (272-447. beyitler), Hâtimetü’l-kitâb (448-464. beyitler). Mevlûdü’n-Nebî ’nin en hacimli bölümleri sırasıyla Hz. Muhammed’in vefatının, miraç mucizesinin ve doğumunun ele alındığı bölümlerdir. Bu üç bölümün içerisinde “Fasl” başlığı altında oluşturulan alt bölümler, Mevlûdü’n-Nebî ’nin okunmak için kaleme alındığının bir işareti olarak değerlendirilebilir (Top 2017: 359-361).

Mevlûdü’n-Nebî, Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine geçiş aşamasında yazılmış bir eserdir. Eski Anadolu Türkçesine ait dil özelliklerini koruması yönüyle Türk dili tarihi bakımından da kayda değer bir eser görünümündedir. Mevlûdü’n-Nebî ’nin dili, didaktik gayelerle halk için yazılmış metinler kadar sade değilse de anlaşılmayı zorlaştıracak derecede ağır da değildir. Mesnevinin tevhîd, vilâdet, mirac, mucizât ve vefat bölümlerinde kısmen ağırlaşan dilin özellikle olay anlatımının öne çıktığı kısımlarda sadeleştiği görülür. Hamdullâh Hamdî’nin, Mevlûdü’n-Nebî ’de tasannu merakı doğrultusunda sözü güzelleştirmek adına özellikle tasvir bölümlerinde sıkça yararlandığı edebî sanatlar, benzetmeye dayalı teşbih ve istiare sanatlarıdır. O, bu sanatları Hz. Muhammed’i tasvir ve tavsif etme amacı taşıyan beyitlerde yoğun bir şekilde kullanmaya çalışır (Top 2017: 371, 376-377).

Mevlûdü’n-Nebî’de vezni bozuk mısraların sayısının oldukça az olması, Hamdullâh Hamdî’nin vezne hakim olduğunun göstergesidir. Bununla birlikte eserde, seçilen veznin şiire tatbiki noktasında çokça imâle ve zihafa başvurulduğu görülür. Hamdullâh Hamdî’nin; Türkçe-Arapça, Türkçe-Farsça veya Arapça-Farsça şeklinde farklı dillerdeki kelimelerle kafiye oluşturduğu beyitlerin de dikkat çekecek sayıda olduğunu söylemek gerekir (Top 2017: 375).

Hamdullâh Hamdî’nin mevlidi; -muhtemelen farklı, özgün bir mevlid ortaya koyma isteği doğrultusunda- seçilen vezin, muhtevayı oluşturan ortak bölümlerin hacimleri, vasıta beyitlerinin kurulumu, tasannu merakını yansıtan sanatlı söyleyiş örnekleri itibarıyla Süleyman Çelebi’nin eserinden (Vesîletü’n-Necât [yt. 812/1409-1410]) belirgin şekilde ayrılır. Vesîletü’n-Necât ’ın ağırlık noktasını vilâdet (doğum) ve vefat bölümleri oluşturmakta iken Mevlûdü’n-Nebî ’de Hamdî, Hz. Muhammed’in miraç mucizesini doğum hadisesine oranla çok daha detaylı işlemeyi tercih etmiştir. Bununla birlikte vefat bölümünü Süleyman Çelebi ile hemen hemen aynı hacimde ele almıştır. (Top 2017: 378-386, 430).

Ayasofya Hatîbi Hamdullah Hamdî’nin Mevlûdü’n-Nebî ’si, mesnevinin tespit edilebilen iki nüshasının karşılaştırılmasına dayanan ve detaylı bir incelemeyi de kapsayan bir makale ile 2017 yılında tanıtılmıştır (Top 2017).