Fazlı Necip tarafından “Fazlı Necip - Beşir Fuat” ortak ismiyle yayımlanan ve iki yazarın birbirlerine gönderdikleri mektupları derleyen eser. Mektubat’ın ilk on bir mektubunda ağırlıklı olarak ele alınan konular Beşir Fuat’ın Victor Hugo monografisine (1885-1886) dair dikkatler ve buna bağlı olarak Beşir Fuat’ın realistleri tercih eden tutumunun eleştirisi, Beşir Fuat’ın savunusu, realistlerin romanlarında avam tabirlerini ve argoyu kullanmalarına ilişkin Hugo’nun itirazları, romantiklerin eserlerinde şahısları teali ettirmeleri, romantik ve realistlerin hayal ve hakikati tasvir şekilleri ile özellikle hakikatin hayalle süslenmesi durumu, bir romanda gerçekçiliğin yeri ve ölçüsü, romanın işlevi, medeniyetin ilerlemesine fen ve şiirden hangisinin daha çok katkıda bulunduğu, Hugo ve Zola mukayesesi ile buna bağlı olarak şair ve bilim adamlarına (mütefennin) dair karşılaştırmalar, “edip” kimdir gibi edebi konulardır. Bunun yanında kimi bilimsel mevzular -gök neden mavidir ….vb.-, ilim tahsilinde usul, bilim ve felsefe ilişkisine dair bazı dikkatler bu ilk mektuplarda yer almaktadır. Sonraki mektuplarda edebî konulara ilişkin ayrıntılı dikkatler arka planda kalırken felsefe ve özellikle bilim ile ilgili değerlendirmeler ağırlıklı olarak konuşulacaktır. 

Mektubat, 1885-1886’dan başlayarak 19. asrın sonuna kadar basında genişçe yer bulan Hayaliyun-Hakikiyun tartışmasına ilişkin dikkatleri ihtiva etmesi bakımından önemli bir eserdir. Nitekim Fazlı Necip ve Beşir Fuat’ın mektuplarında ele alınan ilk konu hem bu tartışmayı hem de aralarındaki mektuplaşmayı başlatan ve ilk cildi 1885’te ikinci cildi 1886’da yayımlanan Victor Hugo monografisidir. Bu eserin yayımlanmasından sonra 1896’ya kadar Türk matbuatında romantizmin gerileyerek realizmin yavaş yavaş yükselişe geçtiği görülmektedir. Bu yükselişin başlangıç kaynaklarından biri de Mektubat’tır. Eserin edebiyatla ilgili bahisleri de yine monografiye dair dikkatlerle kimi yerlerinde kitaptan yapılan alıntılar eşliğinde şekillenmiştir. 19. asırda edebiyata ilgi duyan bazı yazarların Beşir Fuat sayesinde bilimle uğraştıkları, bunlardan Fazlı Necip gibi edebiyat meraklılarının bilimsel meselelere ilgileri sonucunda yavaş yavaş edebiyattan soğudukları görülmektedir. Bu bakımdan Mektubat realizmi dolayısıyla hayalin karşısında hakikati savunan dönem yazarlarının Beşir Fuat’tan etkilendiklerini gösteren bir belge olma niteliği de taşımaktadır.

Edebiyatta romantizmi ve hayali savunan Fazlı Necip, eser için yazdığı önsözde Beşir Fuat’ın ismini bir minnet ve şükran, bir keder ve teessüfle yad ederken mübahaselerde yenildiğini de açıkça itiraf edecektir. Mektubat’ta dile getirilen bu itiraf iki yazar arasında romantizm ve realizm akımları, hayal-hakikate ilişkin yazışmalar etrafında şekillenirken basında hakikatin savunulduğu realizme dair dikkatler artacak; Beşir Fuat’ın hakikat savunusu ileride romantik şair Mehmet Celal’in hayal asrının geçtiği ve hakikat asrının başladığı yönündeki ifadeleriyle bir değer hükmü olarak dile getirilecektir.

Fazlı Necip’in Beşir Fuat’la mektuplaşmalarından sonra onun sadık bir tilmizi olduğu sonucuna ulaşmak mümkündür. Türk edebiyatında şair ve bilim adamlarının ilk defa karşı karşıya geldiği 19. asırda yayımlanan bu eserde iki zümrenin birbirlerinden etkilendikleri açıkça görünmektedir. Bu etkilenmenin hangi tarafta ağır bastığı hususunda verilecek hüküm Mektubat’a göre şairlerin felsefeci ve bilim adamlarından daha çok müteessir olduğu yönündedir. Gerçekten mektupların, daha çok edebî konuların konuşulduğu ilk bölümleri dahil bilim ve felsefeye ilişkin değerlendirmelerin geçtiği kısımlarına bakıldığında Fazlı Necip’in Beşir Fuat tarafından tavsiye edilen bilimsel kitapları sipariş ettiği, bu yönde tercümelerle meşgul olduğu ve kitaplardan okuduğu bahislerin açıklamasını talep ettiği görülmektedir. Şerafettin Mağmûmî ve Ali Muzaffer gibi bir zamanlar şiirle uğraşırken Beşir Fuat’ın etkisinde kalarak bilimsel konulara merak saran edebiyatçı örneği Mektubat’ta Fazlı Necip’le somutlaşmakta Fazlı Necip, Beşir Fuat’ın iddialarını pekiştirmektedir. Bu yönüyle eser hayalci şairlerin filozof ve bilim adamlarının iddialarını pekiştirdiği bir kitap hüviyetindedir.

İlk baskısı 1305/1888’de yapılan eser basım için hazırlanırken Beşir Fuat vefat etti. Fazlı Necip tarafından neşredilen eser 1313/1895’te tekrar yayımlanmıştır. Fazlı Necip’in on, Beşir Fuat’ın on bir mektubunun yer aldığı bu baskılarda Tercüman-ı Hakikat’te çıkan dört mektup bulunmamaktadır. Handan İnci’nin hazırladığı Şiir ve Hakikat’te dört mektup da ilave edilerek Mektubat tekrar neşredilmiştir. Bu son baskıda mektupların on biri Fazlı Necip’e on dördü Beşir Fuat’a aittir.

Yazarın biyografisi için bk. “Fazlı Necip”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazli-necip