Türk Edebiyatının hemen her alanda öncü isimlerinden biri olan Alî Şîr Nevâyî (ö. 906/1501) tarafından kaleme alınmış Türk biyografi tarihinin ilk şairler tezkiresi. Kendine özgü sebeplerle İslam tarihinde çok erken yıllarda öne çıkan biyografi yazma geleneği sekizinci yüzyıldan itibaren Arapçada olgun örneklerini verdikten sonra 12. yüzyıldan itibaren Farsça olarak yazılmaya başlanmış ve bunların Farsçada ilk önemli örneklerini Herat’ta Hüseyin Baykara’nın çevresinde bulunan Molla Câmî ve Devletşâh vermişlerdir. Hatta bu sonuncusu eserini Alî Şîr Nevâyî’ye sunmuştur. Bu yüzden Mecâlisü’n-Nefâ'is, Câmî’nin Bahâristân’ı ve Devletşâh’ın Tezkiretü’ş-Şu'arâ'sı ile birlikte sonradan Anadolu üzerinde de çok etkili olacak Herat ekolü tezkireleri olarak anılırlar. Nevâyî’nin yaşadığı dönemde Herat, Şark-İslam medeniyeti içinde birçok alanda yeni bir üslup ve aşamanın da adıdır. Bu yüzden bu dönemde oluşan sanat/edebiyat geleneğine “Herat Ekolü” denmektedir. Nevâyî de Baysungur Mîrzâ ile beraber bu ekolün hem hamisi hem de en önemli simgesidir. Mecâlisü’n-Nefâ'is bir rivayete göre 896/1491’de, bir başka kaynağa göre ise 897/1492’de yazıldı. Bir başka rivayete göre yalnız ikinci meclisin yazılış tarihinin 1491 olduğu, Alî Şîr Nevâyî’nin çalışmasını 1498 yılında ikinci defa gözden geçirerek yirmi üç şair ilâvesiyle yeniden telif ettiğini söyleyenler de vardır (Ganiyeva 1961; Kartal 2000: 21-65).

Çağatay Türkçesiyle yazılan Mecâlisü’n-Nefâ'is, bir mukaddime ve “meclis” adı verilen sekiz tabakadan meydana gelir. Tezkirenin her tabakası başında o tabaka için açıklama ve her tabaka sonunda -sekizinci tabaka hariç- ise tetimme kısmı bulunmaktadır. Giriş bölümünde kitabın telif sebebini açıklayan Nevâyî, Molla Câmî’nin Bahâristân’ı ile Devletşâh’ın Tezkiretü’ş-Şu'arâ’sının değerli eserler olduğunu ifade ettikten sonra kendi çağında ve çevresinde yaşayan şairler hakkında bir kaynağın olmadığını belirterek bu eksikliği gidermek amacıyla bir eser yazma arzusu beslediğini, nihayet Hüseyin Baykara’nın teşvik ve desteğiyle Mecâlisü’n-Nefâ'is’i yazmaya muvaffak olduğunu belirtir. Eserde yer alan meclislerin ihtiva ettiği şair sayısı şöyledir: Birinci meclis Nevâyî’den önce yaşayan kırk altı şairi, ikinci meclis Nevâyî’nin çocukluk ve gençlik yıllarında hayatta olup görüştüğü, ancak tezkirenin tamamlandığı tarihte ölmüş bulunan doksan üç şairi, üçüncü meclis Nevâyî’nin zamanında üne kavuşan, kendisinin bizzat tanıyıp dostluk kurduğu yüz yetmiş üç şairi, dördüncü meclis çağın meşhur âlimlerinden şiirle de meşgul olan yetmiş iki kişiyi, beşinci meclis Timurlular ailesine mensup yirmi üç Horasanlı şair mirzayı, altıncı meclis Horasan dışında yaşayan şair ve âlimlerden otuz bir kişiyi, yedinci meclis sultan ve şehzadeler içinde şiirden hoşlanan ve güzel şiir okuyan yirmi iki kişiyi ihtiva eder; sekizinci meclis Sultan Hüseyin Baykara hakkındadır. Bu mecliste Nevâyî çocukluk arkadaşı ve yakın dostu olan hükümdarın usta bir şair olduğunu söyler ve divanındaki mevcut gazellerinin matla’larını verip açıklamalarda bulunur. Mecâlisü’n-Nefâ'is’te daha çok Herat, Horasan ve Azerbaycan’da yaşayan toplam 461 şair yer almaktadır.

Alî Şîr Nevâyî, tezkirede bahsi geçen şairlerin büyük bir çoğunluğu ile  bizzat görüşmüş, görüşemediği şairler hakkında ise ya mektuplaşarak ya da yaşlılara danışarak bilgi toplamıştır. Nevâyî, şairler hakkında bilgi verirken, önce şairin ismini verir. Daha sonra verilen bilgiler arasında belirli bir tertip ve düzen olmadığı görülmektedir. Şairin adından sonra lakabı, baba adı, doğum yeri, kimin öğrencisi olduğu sıra gözetilmeksizin belirtilir. Sonra da öğrenim durumu, mesleği ve hocaları ile ilgili biyografik malumat verir. Varsa eserlerini sayar, bazen beyit sayılarını da belirtir. Bu eserler Türkçe ise, Türk diliyle yazıldığı ifade edilir. Tezkirede şairlerin doğum tarihlerine rastlanmaz. Genellikle şairlerin nerede öldüğü, çoğu zaman da kabirlerinin nerede olduğu kaydedilmiştir. Şiirlerinden örneklerle o şair hakkındaki bilgi tamamlanır. Nevâyî’nin her şairin ekseriyetle bir, bazen iki, en çok da dört beytini örnek verdiği görülür. Sadece Hüseyin Baykara’nın şiirlerinin tamamının matla beyitlerini tezkiresine almıştır. Eserde yer alan biyografiler üzerinde ayrıntılı biçimde durulmamasının sebebi, eserin Türkçedeki ilk örnek olması ve bu alanda önlerinde teşekkül etmiş bir dil ve biyografi formatı olmamasıdır. Ele alınan şairler şiir kabiliyetleri yanında insanî ve ahlâkî meziyetleriyle de değerlendirilir. Eserde kırk üç kişinin Türkçe şiir yazdığı belirtilmiş ve şiirlerinden örnekler verilmiştir.

Mecâlisü’n-Nefâ’is Türkçe yanında Fars edebiyatı tarihi için de önemli bir kaynaktır. Ama onun asıl değeri Türkçede yeni bir türü, şairler tezkiresi geleneğini başlatmış olmasıdır. Çünkü bu eser Türkçede yazılmış ilk şairler biyografisidir. Ayrıca eserin Alî Şîr Nevâyî tarafından estetik bir Çağatay Türkçesi ile kaleme alınması, anılan şairlerin bir bölümünün Türk asıllı olması eseri Türk edebiyatının en kıymetli örneklerinden biri hâline yükseltir. Bunlar kadar önemli bir başka yön ise Mecâlisü’n-Nefâ’is’in kendisinden sonra Osmanlı ülkesinde yazılan tezkireler için birinci derecede model olmasıdır. Alî Şîr Nevâyî, tezkiresinde yalın fakat estetik bir dil kullanmıştır. Hem şair hem de şiir değerlendirmelerinde belli kelimeler, terkipler, tabirler ve klişelerle karşılaşılır. Türk biyografi geleneği daha önce Arap ve Fars edebiyatında çerçevesi belirlenmiş bir birikimi izlediği için kendi örneklerinde Farsça ve Arapça kelime ve terkiplere sıklıkla yer verir. İlk örnek olan Mecâlisü’n-Nefâ’is’te de Çağatay Türkçesine ait kelimeler yanında bu dillerden giren kelimeler de vardır.

Mecâlisü’n-Nefâ'is, yazıldığı tarihten itibaren bir taraftan kaynaklık ettiği Fars edebiyatı, diğer yandan modellik ettiği Türk edebiyatı aydınları tarafından ilgiyle karşılanmış, bolca istinsah edilmiş, çevirileri yapılmış ve bunlar başta Türkiye olmak üzere dünya kütüphanelerinde yer almıştır. Bu çerçevede beş defa Farsçaya tercüme edilmiştir: Bunlardan Fahrî-i Herâtî’nin 928/1522 yılında Letâ'if-nâme adıyla yaptığı çeviri Safevî Hükümdarı Şah İsmâil’e ve oğlu Sâm Mirza’ya takdim edilmiştir. Mütercim İran’daki yazma nüshalara dayanarak esere ilâvelerde bulunmuş, çevirisine Nevâyî’nin eserinde yer almayan 188 şairin hâl tercümesini ihtiva eden dokuzuncu bir bölüm eklemiş, ayrıca eserinin hâtime kısmını Nevâyî’ye tahsis etmiştir (Hikmet 1323: 1-178; Kartal 2000: 22). Hekîmşah adıyla anılan Muhammed b. Mübârek Şah el-Kazvînî’nin İstanbul’da 927/1521’de başlayıp 929/1523’da tamamladığı Farsça tercüme, Terceme-i Mecâlisü’n-Nefâ'is olarak bilinir. Kazvînî, Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim’e sunduğu eserini sekiz bölüme (bihişt) ayırmış, Hüseyin Baykara’nın hayatını özetleyerek yedinci bölüme dahil etmiş, sekizinci bölümü iki kısma (ravza) ayırarak ilk kısımda Bahâristân’dan, ikinci kısımda Yavuz Sultan Selim’in sarayındaki şairlerden bahsetmiştir. Ayrıca eserin altıncı bölümüne Akkoyunlu hükümdarı Ya'kûb’un sarayındaki kırk bir şairin hâl tercümesi ilâve edilmiştir (Hikmet 1323: 179-409; Kartal 2000: 22). Şeyhzâde Fâyiz-i Nîmerdânî’nin 961/1554 yılında yaptığı çeviri Bakıyye-i Nakıyye adını taşır (Taberî 1372: 352-53; Kartal 2000: 22). Şah Ali b. Abdülalî’nin tercümesi, 1006/1598’da Herat’ta tahta çıkan ve ertesi yıl Safevî Şahı I. Abbas karşısında yenilgiye uğrayarak Mâverâünnehir’e kaçarken yolda ölen Canoğulları hükümdarı Din Muhammed adına kaleme alınmıştır (Taberî 1372: 352-53; Kartal 2000: 22). Mîrzâ Abdülbâkî Şerîf-i Radavî’nin tercümesi ise Hindistan’da yapılmıştır (Taberî 1372: 353; Kartal 2000: 22). Herâtî ve Kazvînî tercümeleri Ali Asgar-ı Hikmet tarafından yayımlanmıştır (1323). Alâüddevle Kazvînî, Nefâ'isü’l-Me'âsir adlı tezkiresini hazırlarken Mecâlisü’n-Nefâ'is’ten yararlanmıştır. Ayrıca Mecâlisü’n-Nefâ'is’i, Fahrî-i Heratî Ravzatü’s-Selâtîn (tlf. 950/1543) ve Sâm Mîrzâ Tuhfe-i Sâmî (tlf. 957/1550) (Humâyûnferruh 1346) isimli eserleriyle Farsça, Sâdıkî-i Kitâbdâr ise Mecma’u’l-Havâs (tlf. 1010/1602?) adlı eseri ile Türkçe olarak zeyl etmişlerdir.

Tezkire, Özbekistan’da Suyima Ganieva (1961), Türkiye’de bir komisyon (Ayan vd. 1995) ile Kemal Eraslan tarafından (2001) yayımlanmıştır. Ayrıca Naci Tokmak, Heratî ve Hekimşah tercümelerinde yer alan ilaveleri çevirerek neşretmiş, Uğur Köroğlu ise tezkirede yer alan Türk edip ve şairler üzerine bir inceleme yapmıştır (2002).

Yazarın biyografisi için bk. "Alî Şîr Nevâyî/Nevâî, Fânî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai