Manzûme-i Akâid, Kadızâdeliler hareketinin lideri olarak bilinen Kadızâde Mehmed Efendi’nin manzum olarak 1037/1627 yılında kaleme aldığı bir akâid risalesidir. Bilindiği kadarıyla Kadızâde’nin başka şiirleri de vardır fakat Manzûme-i Akâid’den başka müstakil bir manzum eseri yoktur (Karaca 2012: 24). Şair şiirlerinde İlmî mahlasını kullanmıştır. Bu nedenle Manzûme-i Akâid kütüphane kataloglarında çok farklı müellif ve eser adlarıyla karşımıza çıkmaktadır.

Müellifin adı, hem Kadızâde gibi yaygın bir unvan hem de Mehmed gibi yaygın bir isimle terkipli olduğu için ve bu isimleri taşıyan çok sayıda başka müellifler de olduğu için eserin Kadızâde’ye ait olduğunu anlamak zordur. Ayrıca Manzûme-i Akâid’in nüsha bilgilerindeki müellif adının; Kadızâde Mehmed Efendi Magnisavî, İlmî Efendi Mehmed Magnisavî, İlmî Efendi gibi adlarla; eserin de Manzûme-i Akâid, Manzûm Akâid, İtmâmü’l-Merâm min Nazmi’l-Kelâm, Nazm-ı Akâid, Cevahirü’l-Meânî ve Ahsenü’l-A‘mâl gibi adlarla kaydedildiği görülmüştür. Bu karışıklıktan olsa gerek Karaca’nın hazırladığı yüksek lisans tezine kadar Kadızâde Mehmed Efendi hakkında yapılan akademik çalışmalarda bu eserden bahsedilmemiştir (Karaca 2012: 25).

Manzûme-i Akâid’in henüz bilinen 18 nüshası vardır. Bu nüshalar arasında büyük farklar yoktur. Eser 1528 beyitlik bir mesnevidir. Aruzun "mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün" kalıbıyla yazılmıştır. Dili sade ve anlaşılırdır. Söz sanatlarına epeyce yer verilmiştir.

Manzûme-i Akâid, adından da anlaşılacağı üzere bir akâid-nâmedir. İslam akâidinin pek çok konusuna değinilmiştir. Klasik mesnevi tertibinden biraz farklılık gösteren eserde münacattan sonra naat kısmına geçmeden kelamın fazileti ve Allah’ın kelamına övgü başlıklı bölümler vardır. Kadızâde bundan sonra naat ve dört halifeye övgüye geçer. Sebeb-i telife geçmeden önce ashabın büyüklerine, tâbiîn ve müçtehit imamlara, İmam-ı Azam’a (ö. 767), Kemalpaşazâde’ye (ö. 1534), Sadullah Sa’di Efendi’ye (ö. 1539), Çivizâde’ye (ö. 1547), Ebussuud Efendi’ye (ö. 1574) ayrı bölümler halinde mehdiye yazar. Buradan sonra IV. Murad’a bir dua-nâme yazar. 70 beyitlik bu kısım, IV. Murad’ı övmekten çok ona padişah olmanın sorumluluklarını anlattığı ve ona dua ettiği bölümdür. Manzûme-i Akâid’in bu bölümü müstakil bir risale olarak da yazma eserlerde yer almış, Sebahat Deniz tarafından neşredilmiştir (2008). Yine Manzûme-i Akâid’in farklı bölümlerinden derlenen müstakil bir risale daha vardır. Bu da Mehmet Arslan tarafından yayımlanmıştır.

Kadızâde dua-nâmeden sonra sebeb-i telif kısmına geçer ve İslam toplumunun akaidinin artık bozulduğundan ve İslam akâidine aykırı pek çok mezhebin türediğinden şikayet eder. İslam akâidinin doğru bir şekilde ve kolayca öğrenilebilmesi için eseri manzum olarak kaleme aldığını belirtir. Eserin bundan sonraki kısmı Allah’ın esması, sıfatları, kabir hâlleri, ahiret hayatı, peygamberler, melekler gibi akâidî konuları içerir. Gerek hacmi gerekse içerdiği konular bakımından akâid-nâme türü için belirleyici mahiyette bir eserdir.

Manzûme-i Akâid’in IV. Murad’a yazılan dua-nâmeye kadarki kısmına bakıldığında Kadızâde’nin ilmî kişiliği biraz kendini gösterir. Fakat onun asıl düşünceleri, tasavvuf hakkındaki söylediklerinde ortaya çıkar. Velilerin kerametlerinden bahsedilen bölümde Dede Ömer Rûşenî’den (ö. 1487) ve Aziz Mahmud Hüdâyî’den (ö. 1628) alıntılar vardır. Kadızâde, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin şiirinden yaptığı tasavvuf konulu alıntılara fazla müdahale etmemiştir. Fakat Rûşenî’den yaptığı alıntılarda adeta tasavvuf-kelam çatışması ortaya koyar gibidir (Karaca 2018: 169). Mesela Rûşenî’nin “Yüregin ışk odıyla taglamakdur” sözünü, Kadızâde “Yüregin havf odıyla taglamakdur” diye değiştirir. Yine Rûşenî’nin “Tasavvuf kimse gönlin yıkmamakdur” sözünü, Kadızâde “Tasavvuf hükm-i şer‘i yıkmamakdur” diye yazar (Karaca 2018: 161-163). Kadızâde’nin görüşlerini yansıtması bakımından önemli olan eser, kendisinden sonra başka metinlere de kaynaklık etmiştir. 1687’de telif edilen Nazmu’l-Leâlî ve Nazmu’l-Ulûm adlı akaid-nâmelerde Manzûme-i Akâid’den beyitler vardır (Karaca 2012: 86-89).

Manzûme-i Akâid üzerinde Songül Karaca tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanmış, hakkında bir bildiri sunulmuştur (2012, 2018). Betül Büyükkeçeci de müellif ve eser adı farklı olan bir Manzûme-i Akâid nüshası üzerinde günümüz Türkçesine çeviri ve kelam açısından tahlil içeren bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır(2005).

Müellifin biyografisi için bkz. "Tokadî-zâde/Kadı-zâde Şeyh Mehmed Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tokadizade-kadizade-seyh-mehmed