Halit Ziya’nın İstanbul’a gittikten sonra kaleme aldığı ilk romanı. Mai ve Siyah, önce 1896-1897 yıllarında Servet-i Fünun’da tefrika edilmiş, ardından 1898’de kitap olarak yayımlanmıştır. Halit Ziya’nın sağlığında altı baskı (1900, 1913, 1938, 1942) yapmıştır. Bu baskılardan sonuncusunda eser, yazar tarafından sadeleştirilmiştir. Kendisiyle yapılan röportajlarda en değer verdiği romanı olarak andığı bu eser, ona göre devrinde çok fazla muhakeme edilmiş ve didiklenmiştir. Bunun tek sebebi, “bizde roman ve hikâyenin tekâmülüne bir dönemeç noktasına tesadüf etmiş” olmasıdır (Uşaklıgil 2008: 702). 

Sıcak ve huzurlu bir ailenin içinde yaşayan Mai ve Siyah’ın kahramanı Ahmet Cemil, babasının ölümü üzerine ailenin geçim yükünü üzerine almak zorunda kalan edebiyata meraklı, şiir yazan bir gençtir. Bir yandan eğitimini sürdürürken bir yandan da tercümeler yaparak, ders vererek ailesini geçindirmeye çalışır. Yeni kurulan Mirat-ı Şuun gazetesinde çalışmaya başlar. Ahmet Cemil’in üç büyük hayali vardır: “Kendini tamamen edebiyata verebilmek için bir gazete sahibi olmak” (Tanpınar, 1992; 279), tamamen yeni tarzda yazılmış şiir kitabını tamamlamak ve zengin bir ailenin çocuğu olan okul arkadaşı Hüseyin Nazmi’nin kız kardeşi Lamia ile evlenmek. Bu hayallerini zorlaştıran iki kişi de romanda yer almaktadır. Bunlar gazetede çalışan ve eski edebiyat görüşüne sahip olan Raci ile hastalanan patronunun yerine geçen Vehbi’dir. Ahmet Cemil, gazetedekilerin aracılığıyla kız kardeşi İkbal’i Vehbi’yle evlendirir. Gazeteyi büyütmek için oturdukları evi ipotek ederek yeni makinalar alınır. Ancak Vehbi iyi bir koca değildir ve İkbal’e şiddet uygulamaya başlar. En son hamile haliyle İkbal’i merdivenlerden yuvarlar ve onun ölümüne neden olur. Aralarındaki çatışma sonucu Ahmet Cemil gazeteden kovulur. Artık Ahmet Cemil’in büyük hayallerinden biri yıkılmıştır. Bu olay, Ahmet Cemil’in hayatında “siyah” tabloların başlangıcı olur. Şiir kitabını bitirirse de Raci’nin şiddetli eleştirileri karşısında kitabını yakar (Bunu durumu bir röportajında, sansür kurulu tarafından basımı reddedildiği için müsveddelerini yaktığını söylediği Sefile romanı ile ilişkilendirir.). Bu, onun ikinci hayal kırıklığıdır. Ardından arkadaşına yaptığı bir ziyarette Lamia’nın nişanlandığını ve başkasıyla evleneceğini öğrenir. Böylece üçüncü büyük hayali de yıkılmış olur. Artık onun için İstanbul’u terk etmekten başka bir yol kalmamıştır. Siyah bir İstanbul gecesinde bir taşra memuriyeti için gemiyle İstanbul’dan ayrılır. Bütün bu hayal kırıklıkları, Tanpınar’ın deyimiyle bu eseri “bir hayal kırıklığının romanı” haline getirir (Tanpınar, 1992: 279). Aslında bu durum, Halit Ziya’nın İzmir dönemi roman ve hikâyelerinde de görülen “hayal hakikat çatışması” ile “kaçış” temalarının yazar tarafından Servet-i Fünun romanına taşındığını göstermektedir. Halit Ziya’nın bu romanı aynı zamanda bir Servet-i Fünun manifestosudur. Tevfik Fikret’in “Süha ve Pervin” şiiriyle yaptığını Halit Ziya bu romanıyla gerçekleştirmiştir. Nitekim Ahmet Hamdi Tanpınar, bu eseri nesli namına konuşan ilk eser sayılabilir şeklinde değerlendirir ve şunları söyler: “Edebiyat-ı Cedide santimantalizmi, dargınlığı, ahlakî davranışı, her şey, bütün sanat ve üslup ihtiraslarıyla beraber bu eserdedir.” (Tanpınar, 1992; 279). Bir şair olan Ahmet Cemil’in edebiyata dair görüşleri aslında Servet-i Fünuncuların da görüşleridir. Ahmet Cemil ilk şiir zevkini babasının verdiği Mesnevi dersleri ile alır. Daha sonra Hüseyin Nazmi ile birlikte Divan şairlerini, Yunan ve Latin şairlerini ve Batılı romantik şairleri okurlar. Onları en çok etkileyen sonunculardır. Bütün bu okumalar Ahmet Cemil’de yazma duygusu uyandırır. Nasıl bir eser yazmak istediğini anlattığı satırlar, bu romanın adını da belirlemektedir: “Bir şey yazmak, o duyguların içinden bir şey çıkarmak istiyorum ama bir kere ne yazmak istediğimi tayin edebilsem. (…) Bilir misin nasıl şey? Bak şu semaya, ne görüyorsun mailiklerden mürekkeb bir derya... Gözlerinle onun içine girmeğe çalış; o mailikleri yırtmak için uğraş, ne görüyorsun? Mai... daima mai... değil mi? Sonra, bak ayağımızın altındaki toprağa ne buluyorsun? Donmuş, simsiyah bir renk... Of!.. O siyah tabakaları parçalayarak içeriye bak; in, in, in ne kadar inebilmek mümkünse o kadar in; ne buluyorsun? O siyahlıklar içinde ne buluyorsun? Siyah... daima siyah değil mi? İşte öyle bir şey yazmak istiyorum ki yukarı bakılsa mai ve daima mai; aşağı bakılsa siyah daima siyah... Bir şey ki mai ve siyah olsun.” (Uşaklıgil, 2016; 55).  Eserde Türk ve Batı edebiyatına dair düşünceler ve eleştirilere yer verilmiştir. Sözgelimi Divan şiiri ve nesri dilin üstünü örten süsleme ve sanat yapma arzusu nedeniyle eleştirilmiştir. Ahmet Cemil’e göre “edebiyatın amacı kelime oyunları yapmak değil, insanı bütün düşünce, duygu ve hayalleriyle anlatmaktır. Eski edebiyatın dili bunun için yeterli değildir.” (Huyugüzel, 2010; 65). Bunun yanında şiir dili, tercüme, vezin, kafiye konusundaki görüşler de ele alınır. Bu görüşler aynı zamanda Servet-i Fünuncuların da görüşleridir. Mesela uzun bir şiiri aynı vezinle yazıp şiirin monotonlaştırılmasını eleştirirken Servet-i Fünuncuların serbest müstezatları akla gelir. Yine bu romanda ifade edilen şiirin konusuna göre vezin seçme, başta Tevfik Fikret olmak üzere Servet-i Fünuncuların savunduğu bir görüştür. Mai ve Siyah’ın üslubunu çok ayrıntılı şekilde inceleyen Mehmet Kaplan, eserin en meşhur tasvirlerinden olan “baran-ı elmas” tasvirinden yola çıkarak onun üslubunun her şeyi belirtme endişesi duyan fotoğrafik üslup olduğunu belirtir. Bu her şeyi birden verme arzusu onun cümlelerinin de uzamasına yol açmaktadır (Kaplan, 1993; 449). Kaplan’ın işaret ettiği bir başka husus, tasvirlerde insan-eşya ilişkisidir. Bilindiği gibi bu özellikler doğrudan realizme ait hususlardır. Ona göre Halit Ziya’nın şiirsel bir üslubu vardır ve bu kahramanının “hayalperest bir şair” olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bu şiirsel üslubun onun diğer eserlerinde de olduğunu teslim eder.

Yazarın biyografisi için bk. "Halit Ziya Uşaklıgil". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/usakligil-halit-ziya