MAHZENÜ’L-ESRÂR (HAYDAR TİLBE, MÎR HAYDAR)
mesnevi
Haydar Tilbe, Mîr Haydar (d.? – ö.?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


XV. yüzyıl Çağatay edebiyatının temsilcilerinden Mîr Haydar veya Haydar Tilbe’nin  eseri.
Eser, Genceli Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr adlı eserine nazire olarak Timur’un 817/1414 senesine kadar İran ve Irak-ı Acem’de hüküm süren torunu İskender bin Ömer Şeyh Mîrzâ adına kaleme alınmıştır (Köprülü 1989: 125). Müfte‘ilün müfte‘ilün fâ‘ilün vezniyle mesnevi nazım şeklinde yazılmış olan Mahzenü’l-Esrâr, nasihat konulu makale ve hikâyelerden meydana gelir (Eraslan 1993: 170). 
Toplam 619 beyitten ibaret olan eser, tevhîd, na‘t, söz hakkında manzume, zamanın padişahı Sultan İskender’in medhi ve sebeb-i telifin yer aldığı 144 beyitten oluşan giriş bölümü ile başlar. Ana bölüm önce bir hikâye, sonra bu hikâyeyle ilgili bir makale (bâb) olmak üzere on bölüm hâlinde düzenlenmiştir. Eser, bu onlu tertibi ile deh-nâmeleri (on nâme) andırmaktadır. Nazım tekniği ve ifade gücü bakımından oldukça başarılı olan eserdeki hikâyeler, konu itibarıyla Nizâmî’nin eserindekilerden tamamen farklıdır. Hikâyelerde insanın ve sözün değeri, doğruluk, iyilik, cömertlik, yiğitlik, nefis terbiyesi, satıcıların müşteriye karşı dürüst ve insaflı davranması, zamandan şikâyet gibi konular işlenmiştir. Bazı hikâyelerin konusu Türk tarihinden alınmıştır (Gözütok 2008: 5).

Türkiye ve dünya kütüphanelerinde bir basma ve birçok yazma nüshası bulunan Mahzenü’l-Esrâr üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. İlk olarak İ. N. Berezin, eserin Viyana nüshasından birkaç sayfayı Türk Hrestametiyesi’nde yayımlar (1857). Bir yıl sonra eser, Kazan Üniversitesi profesörü İ. O. Gotvald tarafından Kazan ve Viyana nüshaları esas alınarak Gülşahu'l-esrâr adı ile yayımlanır (1858). Pavet de Courteille, eserin eski Uygur Türkçesiyle istinsah edilmiş Ali Şah Bahşı nüshasından 44 sayfayı (9 bölüm), Paris’te Merādj-nāme (Mi‘râcnâme) cildinde yayımlar (1882). Radloff’un Kutadgu Bilig neşrinde metne ilave edilen Uygur harfli örnekler arasında yine bu nüshaya ait dört sayfa da yer almaktadır. Reşit Rahmeti Arat, “Bir Yazı Nümûnesi Münasebeti ile” adlı makalesinde Mahzenü’l-Esrâr’ın British Musem’da kayıtlı nüshasından 33 beytin transkripsiyonunu ve tercümesini vererek bu nüshayı Zeynü’l-abidin nüshasıyla karşılaştırır (1962). N. Abdullayev, söz konusu eseri Nizâmî’nin aynı adlı eseri ile karşılaştırdığı bir doktora tezi hazırlar (1974). M. Abduvahidova, “Haydar Harezmiy ve Uning Gulşah ul-esrâr Eseri” adlı makalesinde eserin British Musem’da kayıtlı olan nüshasından bazı beyitlere yer verir (1985) (Goca 2000: VII). Kemal Eraslan, “XV. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı” adlı makalesinin “Haydar Tilbe” bölümünde, eserin Topkapı Sarayı nüshasından 33 beytinin transkripsiyon ve aktarmasını verir (1986). Eser üzerine Ayet Abdülaziz Goca tarafından Süleymaniye Kütüphanesinde kayıtlı olan nüshanın transkripsiyon, tercüme ve kelime dizininin yapıldığı bir doktora tezi hazırlanmıştır (2000). Son olarak eser, bir basma (Kazan) ve dört yazma (Millet Kütüphanesi, Bibliotheque Nationale, Süleymaniye Kütüphanesi, Topkapı Sarayı) nüshası esas alınarak Avni Gözütok tarafından yayımlanmıştır (2008).

Şairin biyografisi için bk. “Haydar Tilbe, Mîr Haydar”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/haydar-tilbe-mir-haydar

Eserden Örnekler


İkinçi Makâle

Tinri Ta‘âlânın sun‘ıda

Ey şeref içre iki ‘âlemga tâc

Yetti felek mesnedige bir devâc

Taht-ı hilâfetka sezâ-vâr sin

Dâyirede nokta-i pergâr sin

Himmetin o yirde ki silker itek

‘Acz ile lâ‘ilme lenâ dir melek

‘Akl ile sindür sin anın mahzeni

‘Işk ise cânındur anın meskeni

[…]

Bir nefes özün bile meşgul bol

Meşgalelerdin barı ma‘ûl bol

Fikr ayagı birle sefer kıl demî

Gayb fezasına güzer kıl demî

Kayda ki yitsen öt ü bolma mukîm

Kim irür andın narı nâz u na‘îm

Sa‘y kılıp her niçe barsan yırak

Her birüdür birbiridin yahşırak (Gözütok 2008: 69-70).

[…]

Sultân Timur hikâyeti

Çünki Timur Big burun itti hurûc

Devleti tapmaydur idi bu ‘urûc

‘Aciz ü meflûk kizer irdi zâr

Kılmay öz endîşesini âşikâr

Sa‘y iteğini tutuban himmeti

İltür idi kayda kirek devleti

Tinri kazâsı bile ahter-güzâr

Buşkuça kıldı iliğin zahm-dâr

[…]

Çıktı yarım yolga yitişginçe tünd

Tırnagı süstaydı tişi boldı künd

Tüşti yana baş kuyı ol tâmdın

Kildi yapıştı yana nâ-kâmdın

Altı yiti katla tüşe yarmana

Çıktı uşal tam başıga tırmana

Big itip ol işidin öz işni yâd

Boldı uşol remz bile könli şâd (Gözütok 2008: 71-73). […]

Kaynakça


Arat, Reşit Rahmeti (1962). “Bir Yazı Nümûnesi Münasebeti ile II”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XII: 121-138.

Eraslan, Kemal (1986). “Çağatay Edebiyatı”. Büyük Türk Klasikleri, Tarih, Antoloji, Ansiklopedi, 3. İstanbul: Ötüken Yayınları, 69-71.

Goca, Ayet Abdülaziz (2000). Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisi, Ön Söz, Giriş, Metin ve Tercüme, Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Gözütok, Avni (hzl.) (2008). Haydar Tilbe Mahzenü’l-Esrâr. Erzurum: Fenomen Yayınları.

Köprülü, M. Fuad (1989). “Çağatay Edebiyatı”. Edebiyat Araştırmaları 2. İstanbul: Ötüken Yayınları, 82-193.

Atıf Bilgileri


ERDEM UÇAR, Filiz Meltem. "MAHZENÜ’L-ESRÂR (HAYDAR TİLBE, MÎR HAYDAR)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahzenu-l-esrar-haydar-tilbe-mir-haydar. [Erişim Tarihi: 21 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (ŞEYH-ZÂDE ATÂYÎ) Atayî, Şeyh-zâde Atayî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
2 LEYLÂ vü MECNÛN Emîr Şeyhim Süheylî, Nizâmeddin Ahmed Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
3 DİVÂN (YÛSUF EMİRÎ) EMÎRÎ, Yusuf Emirî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
4 BENG Ü ÇAĞIR EMÎRÎ, Yûsuf Emîrî (öl. 1433-Herat) Doç. Dr. rabia şenay şişman
Görüntüle
5 DEH-NÂME (EMÎRÎ) Emîrî, Yûsuf Emîrî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
6 DÎVÂN (GEDÂYÎ) Gedâyî Doç. Dr. Filiz Meltem ERDEM UÇAR
Görüntüle
7 YÛSUF U ZÜLEYHÂ (HÂMİDÎ) HÂMİDÎ, Ahmedî, Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepil Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
8 DÎVÂN-I TÜRKÎ Harezmli Hâfız / Hâfız-ı Harezmî Doç. Dr. Yaşar Şimşek
Görüntüle
9 RİSÂLE-İ SULTÂN HÜSEYİN BAYKARA Hüseynî, Sultân Hüseyin Baykara, Hüseyin Baykara bin Mansûr bin Baykara bin Ömer Şeyh bin Timur Prof. Dr. Talip Yıldırım
Görüntüle
10 DÎVÂN (HÜSEYNÎ) Hüseynî, Sultân Hüseyin Baykara, Hüseyin Baykara bin Mansûr bin Baykara bin Ömer Şeyh bin Timur Prof. Dr. Talip Yıldırım
Görüntüle