Farsça kelimelerin daha çok kinayeli ve istiareli anlamlarını veren mazmunların, deyimlerin ve atasözlerinin açıklamasını yapan bir emsâl sözlüğü. Nesih hattıyla yazılan sözlüğün adı, eserin başında “Lügat-i Tedkikât-ı Fürsiyye-i Necîb” şeklinde kaydedilmiştir. Nüshanın herhangi bir yerinde müellif ya da müstensih bilgisi yer almamaktadır. Nüshanın sonunda “temmet 1191/1777” kaydı bulunmaktadır. Elde edilen bilgilere göre eser 18. yüzyılda yaşamış, Siroz’da müftülük yapmış Muhammed Necîb adında birine aittir (Safvet, 2559). Muhammed Necîb’in kimliği tam olarak tespit edilememekle birlikte yapılan incelemeler Suyolcu-zâde Muhammed Necîb’i işaret etmektedir (Kayapınar 2023: 17-27).

Lügat-i Tedkîkât-ı Fürsiyye-i Necîb’in bilinen tek nüshası İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Bölümü 3683 numarada Suyolcuzâde Muhammed Necîb adına kayıtlıdır. Eser doğrudan gramer kısmından oluşan kısa bir mukaddimeyle başlar. Farsça gramer kurallarına ayrılan bu bölüm, 1b-10a sayfalarını kapsar. Eserin, 10a-85b sayfaları arasında kalan kısım ise sözlük bölümünü oluşturmaktadır. Sözlük bölümünde Farsça deyim, atasözü, tabir, kelime ve kelime gruplarının Türkçe karşılıkları, mecazlı, kinayeli, istiareli anlamları ve ıstılahî kullanımları yer almakta, maddeler şeklinde açıklanan bu ifadelerin anlamları şiirlerle örneklendirilmektedir. Madde başları Farsça, açıklamalar Osmanlı Türkçesi, maddelere gösterilen şahit beyitler ise genel itibariyle Farsçadır. Maddelerin dizilişinde, 25 harften 18’i, “bâb” başlığı altında ele alınmış ve toplamda 1966 madde açıklanmıştır.

Necîb, sözlüğündeki maddelere şahit gösterirken mısra, beyit, kıt’a ve mesnevi gibi nazım şekillerinin yanı sıra az da olsa nesir cümlelerinden de yararlanmıştır. Necîb, maddeleri açıklarken çoğu zaman kelimenin gramer bakımından incelemesini de yapmış, bazı kelimelerin emirlerini, bazılarının mâzî ve mûzârîlerini belirtmiş, bazı kelimelerin de okunuşuyla ilgili bilgiler vermiştir. Yazar, Farsça dilbilgisi kurallarındaki bazı müşkülleri çözmek adına zaman zaman dilbilimi sahasında üstat kabul edilen Sûdî, Şu’ûrî, İbni Kemâl, Ni’metullâh, Sibeveyh, İbni Mâlik, Zemahşerî, Nasîr-i Tûsî, Şeyh Rıza, Müberred ve ‘Abdulkâhir gibi dilbilimcilerin görüşlerine yer vererek dilbilgisi kuralları bakımında mukayeseli bir çalışma ortaya koymuş, bu dilbilimcilerle aynı veya farklı fikirde olduğu durumlara işaret etmiştir. Necîb, kelimeleri açıklarken bazen deyim ve atasözlerinden de yararlanmış, özellikle de atasözü ve deyimlerin Türkçede kullanım şekillerine değinmiştir. Bazı maddelerde peygamber kıssalarına, başka kaynaklarda rivayet edilen meşhur hikâyelere yer vermiş, kelimenin ya da ifadenin daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla çeşitli anekdotlar aktarmış, bazen de sosyal hayattaki kültürel uygulamalara işaret etmiştir.

Eldeki tek nüshasından hareketle eserin, şekil ve muhteva özellikleri üzerine değerlendirmelerin yapılıp çeviriyazılı metnine yer verilen bir doktora tez çalışması yapılmıştır (Kayapınar 2023).

Müellifin biyografisi için bk. “Necîb, Suyolcu-zâde Mehmed Necîb Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/necib-suyolcuzade-mehmed-necib