Esrâr Dede’nin yarım kalmış İtalyanca-Türkçe lügati. Lügat-i Talyân, ilk olarak Ali Emîrî (ö. 1924) tarafından bulunmuş, Hasan Sait tarafından tanıtılarak dibacesi yayımlanmıştır (1336: 3). İhsan Mahvî de basılmamış Mevlevî Şairler adlı eserinde, lügati gördüğünü söyleyerek Sait gibi dibace kısmını vermiştir (aktaran Ergun 1945: 1344-1346). Her iki yazar, lügatin Ali Emîrî kitapları arasında olduğunu söylemelerine karşılık herhangi bir kütüphane numarası vermemiştir. Bu sebeple sonraki kaynaklarda lügatin bulunamadığı belirtilerek onların verdiği bilgiler tekrar edilmiştir. Eser, daha sonra Osman Horata tarafından Şeyh Gâlip tarafından tertip edilen Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî, Manzum 766 numarada kayıtlı Mecmua-i Eş’âr’ın içinde (vr.53b-58b) tespit edilerek tanıtılmış ve eserin tıpkıbasımı bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır (2000: 73-80).

Eldeki bilgiler, Esrâr Dede’nin Latin, İtalyan ve Rum dilleriyle ilgili bilgisinin, düzenli bir eğitimden ziyade şifahi bir birikime dayandığını göstermektedir. Lügat-i Talyân, bizzat şairin kendi talik hattı ile yazılmıştır. Lügatte eserin ismiyle ilgili bir başlık olmamakla birlikte, metinde tercüme edilen eserden Lügat-i Talyân olarak bahsedilir. Esrâr, dibacede derviş arkadaşlarının talebi ve Şeyh Gâlib’in de müsaade etmesi üzerine sözlüğü çevirmeye başladığını, yer yer de kelimelerin Rumca karşılıklarını verdiğini söyler. Esas alınan İtalyanca-Rumca lügatin kime ait olduğu konusunda ise bir bilgi vermez. Eserin yapısı, aslının konuşma kılavuzu özelliği de taşıdığını göstermektedir.

Yazılış tarihi bilinmeyen sözlük, altı varaktan oluşmakta, dibace, mukaddime ve dört bölümden meydana gelmektedir. Dibacede, eserin yazılış amacı ve takip edilen yöntem; mukaddimede, Latin ve İtalyan dillerinin alfabeleri, harflerinin yazımı ve telaffuzu ile bazı gramer kuralları; birinci bölümde, İtalyanca ve Latince sayıların tercümesi; ikinci bölümde, İtalyanca, Latince ve Türkçe sayıların tablosu; üçüncü bölümde ay ve gün adlarının tercümesi; dördüncü bölümde lügat kısmının a ve b harflerinin Türkçeye tercümesi üzerinde durulmuştur. Mukaddime kısmının kenarına düşülen notta da belirtildiği üzere, kelimelerinin okunuşu hareke ile gösterilmemiş, harflerin tek tek esreli, ötreli, üstünlü, şeddeli veya sükûnlu okunacağını belirtilmiştir. Bu yöntem ikinci bölümde terk edilmiştir. Ön sözde, eserin zeylinde ağaç, silah, gemi ve yıldız çeşitleri ile bazı birleşik isimler, alışverişle ilgili sözler ve edatlar üzerinde durulacağı söylenir. Fakat Esrâr’ın ömrü sözlüğü tamamlamaya yetmez.

Türk dilinde ise Latince sözlüklerin ilk örneği 14. asırda Kıpçak sahasında yazılan Codex Cumanicus’tur. Bu lügatçe ise, Latince ve Rumcayla ilgili bilgileri içermekle birlikte esas itibariyle İtalyanca-Türkçe bir sözlük niteliğindedir ve bugün için Osmanlı sahasındaki İtalyanca sözlüklerin en eski örneği olarak sadece tarihî bir öneme sahiptir.

Şairin biyografisi için bk. “Esrâr Dede, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esrar-dede-mehmed