Sözlükçülük tarihimizin önemli isimlerinden Hüseyin Remzi Bey’in kendi ismiyle anılan tanınmış eseri. Eser iki cilt hâlindedir. Birinci cilt mukaddime dâhil 8+907, ikinci cilt ise 1040 sayfadır. Maddelerin Arap harflerine göre alfabetik sıralandığı sözlükte madde başları ve alt madde başları harekeli, tanım ve açıklamalar harekesizdir. Birinci ciltte 21.181, ikinci ciltte yaklaşık 20.000 madde yer almaktadır. Eserde maddelerin köken bilgisinin yanı sıra çokluk ve zaman çekimleri verilmiştir. Kelimelerin büyük ölçüde Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, Müntehabât-ı Lügât-i Osmâniyye ve Burhân-ı Kâtı’ gibi sözlüklerden derlendiği eserde bu kaynaklarda yer almayan çok sayıda madde başı bulunmaktadır. Yazar “⁎”, “•”, “⸫” işaretleriyle ilk defa kendi lügatinde yer verdiği kelimelere, başka lügatlerde bulunanlara, başka lügatlerde bulunmakla birlikte kendi lügatinde daha fazla izahat verdiklerine işarette bulunmuştur (Bilgin 2019). Tek dilli ansiklopedik bir sözlük olma özelliği taşıyan eser, madde başlarıyla ilgili verdiği 245 görselle döneminin ilk resimli sözlüğü olma özelliğine sahiptir .

Eserde maddelerin tamamına yakını Arapça ve Farsça kelime ve terkiplerden oluşmuştur. Arapça ve Farsçada bile nadir kullanılan kelimelerin yer aldığı sözlükte kelimelerin bu dillerdeki asıl anlamları kaydedildikten sonra diğer anlamları sıralanmıştır (Topaloğlu ve Kaçalin 2009: 409-410). Lügatte Türkçe madde başlarına çok az yer verilmiştir. Yazar, 1881’de hazırlamış olduğu İlâveli Lügat-i Osmâniye’nin gördüğü büyük ilgi üzerine okuryazar olup Arapça ve Farsçaya hâkim olmayan kesime hitap eden, daha ziyade öğrenciler için küçük, taşınabilir ve güvenilebilir daha büyük bir lügat düşüncesiyle eserini hazırlamıştır. Eserinin mukaddimesinde kendi lügatinin öncekilerden farkını ve üstünlüğüne işaret etmiştir. Lügatin son sayfalarına halk ağzında çokça kullanılan ve gazetelerde karşılaşılan Batı kökenli kelimeler eklenmiştir.

Lügat kelimeleri metinde kullanıldığı şekliyle bulmayı esas alan, yani mastarını, çıktığı kökü bilmeyi gerektirmeyen bir şekilde hazırlanmıştır. Gündelik dilde kullanılan en basit kelimeler dışında tıp, bitkiler, hayvanlar, kimya, tarih, fıkıh, kanunlar, geometri, matematik, aruz, nahiv gibi 33 alana ait terimleri ihtiva etmesi bakımından dönemindeki diğer sözlüklerden ayrılmaktadır. Eserdeki terimler “ıstılah” kelimesinin kısaltılması olan “اص” ile gösterilmiştir (Doktor Hüseyin Remzi 2018: 30; Bilgin 2018: 23). Türk sözlükçülüğünde ilk kez bu sözlükte sayfanın ilk madde başının ilk üç harfi sayfa başına konularak kullanım kolaylığı sağlanmıştır.

Yazar eserinde kendince gördüğü eksikleri ikinci cildi neşrettikten sonra her yıl yapacağı düzeltme ve eklemelerle gidereceğini, coğrafya ve tarihe ait kelimelerle esere katkıda bulunacağını ve eserini bir ansiklopediye dönüştüreceğini söylese de bu niyetini gerçekleştirememiştir.

İçerdiği terim bilgisi ve geniş söz varlığıyla edebiyat, tıp, fıkıh gibi Osmanlı Türkçesiyle yazılmış eserleri çözümlemede önemli bir kaynak olan eserin yurt içi ve yurt dışında pek çok kütüphanede ilk baskı nüshaları bulunmaktadır. 1305/1888 yılından sonra eserin ikinci baskısı yazarın hayatı hakkında bir incelemeyle birlikte tıpkıbasım şeklinde 2018 yılında yayımlanmıştır (Birinci 2018). Eserin birinci cildinin sözlükbilimsel incelemesi ve çeviri yazısı bir doktora çalışmasına (Bilgin 2019) konu olmuştur.

Yazarın biyografisi için bk. "Remzî, Hüseyin Remzî Paşa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/remzi-huseyin-remzi-pasa