Şeyh Süleyman Efendi-i Özbeki el-Buhari tarafından telif edilen lügat. 1821-1822 yılında Türkistan’da dünyaya gelen müellif, 1847 yılında geldiği İstanbul’da Özbekler Tekkesi’nde şeyhlik vazifesini ifa etmiştir (Gökçe 1998: 36; Argunşah 2013: 74). Sokollu Camisi yakınındaki Buhara Tekkesinin şeyhi olduğuna dair iddialar da mevcuttur (Akçay 2011: 310).

Çağatay Türkçesi – Osmanlı Türkçesi bir lügat şeklinde telif edilen eser, basılan ilk Çağatay Türkçesi lügati olma hususiyetine sahiptir. 7000 civarında madde başı ihtiva eden eserin başında, Şeyh Süleyman Efendi tarafından kaleme alınan bir “Mukaddime” adlı bir ön söz, “Mukaddime-i Çağatay” adlı Çağatay Türkçesi ile hakkında bir kısım, manzum bir mukaddime niteliğinde olan “Müellifin Manzume-i Çağatayi Mukaddimesi” ve kaidelerin verildiği “Kavaid” adlı bir kısım bulunmaktadır (Eminoğlu 2010: 22; Argunşah 2013: 74).

Lügatin kapağında “Cild-i evveli lügatı havi ve cild-i sanisi Asya-yı vusta akvamının edebiyyat ve durub-ı emsaliyle ahvaline dairdir” ve “Der asr-ı Sultan Abdülhamid Han Gazi” ifadeleri yer almaktadır. Dönemin âdeti olduğu üzere, eser besmeleyle başlamaktadır. Besmeleden sonra ise “Mukaddime” kısmı yer almaktadır. Allah’a hamt ve peygambere övgü ile başlayan “Mukaddime” kısmında, müellif, Çağatay Türkçesinin Osmanlı Türkçesinin kökenini oluşturduğunu, bütün “Orta Asya” ahalisi tarafından konuşulduğunu ve bazı dil âlimleri tarafından dünyadaki ana dillerden biri olarak kabul edildiğini ileri sürmekte ve bu lügati, birinci vatanı olan “Orta Asya”dan ikinci vatanı olan Osmanlı Türkiye’sine bir yadigâr olarak kaleme aldığını ifade etmektedir. Daha sonra ise lügatte kullandığı yöntem hakkında bilgi vermektedir. Pek çok Çağatay edebiyatçısı içerisinde Osmanlı ülkesinde de meşhur olan Mir Alişir Nevayi, Hüseyin Baykara ve Mir Haydar’dan alınan örneklere daha fazla yer verdiğini belirmektedir. Ayrıca Osmanlı Türkçesinde kullanılan atasözlerinin çoğunun Çağatay Türkçesinden nakledildiğini ileri sürmektedir. “Mukaddime” kısmı dönemin padişahına övgü ile sona ermektedir.

“Mukaddime-i Çağatay” kısmı, Çağatay Türkçesi ile yazılmış ön sözdür. Bir sonraki kısım ise yine Çağatay Türkçesi ile yazılmış manzum bir ön sözdür. “Kavaid” kısmında, müellif, Çağatay Türkçesinin ses ve şekil hususiyetleri hakkında bilgi vermektedir.

Eser, 1298/1880 yılında, Mihran Matbaası tarafından İstanbul'da iki cilt ve 340 sayfa şeklinde neşredilmiştir.  Lügati, Ignaz Kunos, 1902 yılında, “Šeyx Sulejman Efendi’s Čagataj-Osmanisches Wörterbuch” adıyla Budapeşte’de yayımlamıştır. Kunos, madde başlılarını Latin alfabesine göre düzenleyerek italik şekilde ve karşılarına da Türkçe ve Almanca anlamlarını vermiştir (Ölmez 2003: 17-18; Argunşah 2013: 74-75).

Yazarın biyografisi için bk. "Süleymân Efendi, Şeyh Süleymân, Buharalı". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/suleyman-efendi-seyh-suleyman-buharali