Alî Şîr Nevâyî’nin Doğu Türkçesiyle (Çağatayca) yazdığı Hamse’sinin muhtemelen 889/1484 yılında tamamladığı üçüncü mesnevisi. 3622 beyitten oluşan eser, aruzun “mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün” kalıbı ile yazılmıştır; ancak birçok beyitte sebk-i melih ile “mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün” kalıbı uygulanmıştır. Nevâyî, mesneviyi Türk dilinin edebî dil olarak kullanılmasını gerçekleştirmek ve efsane değil mazmunu yani yaşanılan, içinde bulunulan hayat, adalet, törenin uygulanışı, kızların evlendirilmesi vd. meseleleri ortaya koymak için zengin bir söz varlığı, derin psikolojik tasvirler, tesirli bir edebî anlatım ve üslupla kaleme almıştır (bk. Çelik 1996: 3588-3589; 3594-3598; 3607).

Leylâ vü Mecnûn kıssası ilk defa İran edebiyatında Nizâmî tarafından ele alınmış, daha sonra Hüsrev-i Dihlevî tarafından işlenmiştir. Nevâyî bu mesneviyi yazarken her iki müelliften de taklitçi olmadan faydalanmış, ilham almış, kendisinden sonra da Doğu ve Batı Türklük sahalarında yazanlara ilham kaynağı olmuştur. Nevâyî, Nizamî Gencevî’nin Hamse’sini kaleye, Husrev-i Dihlevî’nin Hamse’sini kasra, kendininkini ise kale ve kasır etrafındaki şehir ve bağlara benzetir (Çelik 1996: V/311-328). Ömer Bakî’nin Leylî vü Mecnûn’u, Nevâyî’nin aynı adlı mesnevisi esas alınarak mensur tarzda kaleme alınmıştır. Doğu Türkçesiyle yazılmış olan eser, 1792 yılında Yarkent hâkimi Evez/İvaz Hakîm Bek’e sunulmuştur. Batı Türklük sahasında da başta Fuzulî olmak üzere defalarca bu konu şairler tarafından işlenmiştir. Nizamî, Nevâyî, Fuzulî gibi bu konuyu işleyenlerin hikâyelerinde doğal olarak epizot ve işleniş bakımından farklılıklar bulunmaktadır.

Ese 38 bölümden oluşmaktadır: 1. bölüm tevhid, 2. bölüm münacat, 3. bölüm naat, 4. bölüm mirac, 5. bölüm söz cevheri, 6. bölüm Abdurrahman Câmî’nin medhi, 7. bölüm Sultan Hüseyn-i Gâzî, 8. bölüm Hüseyin Bahâdır Han, 9. bölüm mesneviyi yazmaya başlaması Leylâ’nın hayaliyle görüşmesi, Mecnûn sevdasına düşmesidir. 10. bölüm Kays’ın doğumuyla kıssa başlar, 35. bölümle hikâye sona erer. 36. bölümde aşktan bahsedilir. 37. bölümde Sultan Üveys Bahâdır Han’ın medhiyesi, 38. bölümde de eserin tamamlanmasıyla ilgili hissiyat yer alır. Nevâyî, Tanrı ve Peygamber’e ayırdığı bölümlerde kainatın yaradılışından, Tanrı’nın kudretinden, ilimden, tabiatın yenilenmesinden, canlılara has duygulardan vb. söz eder.

Mesnevinin konusu: Arapların Beni Amr kabilesinin lideri çok varlıklıdır ancak çocuğu yoktur. Tanrı’ya yakarışları neticesinde duası kabul olarak bir oğlu olur. Adını Kays koyarlar. Dört yaşına geldiğinde komşu kabiledeki bir okula verirler. Aynı zamanda okulun öğretmeni olan kabile lideri, evlerinden birini kızı Leylâ’nın eğitimi için tahsis etmiştir. Burada eğitim alan Kays ve Leylâ birbirlerini severler. Kays, Leylâ’ya delicesine âşık olur. Sevgileri bütün obada duyulur. Kays çöllere düşer ve insanlar ona Mecnûn lakabını takarlar. Leylâ’nın babası durumu öğrenir, Mecnûn’un babasına haber göndererek oğlunu evde zincirlemesini ister, yoksa sert tedbirler alacağını bildirir. Babası Mecnûn’u ayağından zincirler ama o zincirlerini kırarak kaçar. Bu arada Beni Esed kavminin varlıklı lideri İbn Selâm tesadüfen gördüğü Leylâ’ya âşık olur ve onu babasından ister. Leylâ’nın babası kızını evlendirmeyi kabul eder ama rahatsızlığı sebebiyle biraz beklemesi için zaman ister. Babası iyileşmesi için Leylâ’yı Kabe’ye götürür, Leylâ ise iyileşmek yerine aşkını artırması için Tanrı’ya yalvarır. Babası artık kızından umudunu keser. Mecnûn tekrar çöllere düşer, şiirler yazar, yabani hayvanlarla arkadaşlık eder. Komşu kabilelerden Nevfel adlı bir yiğit avlanmak için çölde gezerken Mecnûn’a rastlar. Mecnûn’la tanışırlar, konuşurlar. Nevfel, Mecnûn’u evine götürür, derdini öğrenerek ona yardım edeceğini, Leylâ’yla onu evlendireceğini söyler. Leylâ’nın babasına haber gönderir, Leylâ’nın İbn Selâm ile uzun süredir nişanlı olduğunu öğrenir. Meseleyi silah gücüyle halletmeyi düşünerek hücum eder. Leylâ’nın babası yenileceğini anlayınca meseleyi tümüyle çözmek için Leylâ’yı öldürme kararı alır. Mecnûn bunu rüyasında görür, Nevfel’e açtığı savaşı durdurmasını söyler; Nevfel kazanmasına rağmen geri çekilir. Mecnûn yeniden çöle gider, Leylâ’nın kabilesi de korkuyla başka yere göç eder. Mecnûn, Leylâ ile aynı kabileden Zeyd’e rastlar, ondan olanları, göç ettiklerini öğrenir, Leylâ’nın kabilesinin eski yerine gelir, kirpikleriyle yerleri süpürür, her yeri gözyaşlarıyla ıslatır, gördüğü bir köpeğin yüzünü gözünü öper, yaralarını gömleğiyle sarar, onunla dertleşir, yeniden yabani hayvanlarla birlikte olmak üzere çöle döner. Zeyd kendisine Leylâ’dan mektup getirir. Mektupta kendinden bahseder, Nevfel’in kızıyla evleneceği haberini duyduğunu yazarak sitem eder. Mecnûn da cevabında onun güzelliğini övdükten sonra İbn Selam ile nişanlandığını hatırlatır. Mecnûn’un babası çölde oğlunu bulur, bağlayarak eve getirir ve Nevfel’in kızıyla evlendirmek için harekete geçer. Nevfel ve Mecnûn’un babası bu işe razı olsalar da Mecnûn yeniden çöle kaçar. Dağda Leylâların çobanına tesadüf eder. Çoban ona bir koyun derisi giydirerek Leylâ’nın bulunduğu yere getirir. Gençler buluşup görüşürler, ikisi de aklını yitirip yıkılır. Leylâ’yı evine götürürler. Çoban da Mecnûn’u bulduğu yere geri getirir. Bu haberi duyan Mecnûn’un babası onu alıp eve getirir ve Nevfel’in kızıyla evlendirir. Kız gerdek gecesi Mecnûn’a başkasını sevdiğini söyleyerek evden gider. Nevfel bu sevgi karşısında sesini çıkarmaz. Aynı gün Leylâ ile İbn Selâm da evlenir. Leylâ kendini öldürmek için zehirli kılıç hazırlar; ancak buna gerek kalmaz; çünkü sara hastası olan İbn Selâm kıza elini değdirdiğinde yere yıkılır. Öldü sanarak onu başka yere götürürler. Yalnız kalan Leylâ çöle gider, Mecnûn ile sabaha kadar birlikte olup geri döner. Oğullarının üzüntüsünden Mecnûn’un annesi ve babası ölür, Leylâ hastalanıp yatağa düşer. Mecnûn önce anne ve babasının kabrini ziyaret eder, sonra da gaipten gelen bir sesle hastalandığını öğrendiği Leylâ’nın ziyaretine gider, çadırına girer. Leylâ annesine vasiyet etmektedir. Leylâ ile Mecnûn birbirlerini gördüklerinde son nefeslerini verirler. Leylâ’nın vasiyeti gereği, Leylâ ile Mecnûn’u aynı kefene sararak defnederler.

Eserin Türkiye ve dünya kütüphanelerinde Nevâyî Külliyâtlarında (Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan, nu. 808: 214b-249a; Paris Bibliothèque Nationale, nu. Suppl. 316-317: 292b-330a; Leningrad Asya Halkları Enstitüsü, Institut Narodni Asii Leningradskoe Otdelenie, 118b-158a vd.), Hamselerde (Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nu. 3755: 108b-146b vd.) pek çok nüshası bulunur. Eser üzerine Ülkü Çelik tarafından yapılan doktora tezi (1993) yayımlanmıştır (1996). Ayrıca Teyipcan Eliyop (1991), C. Ganiyeva (1992) ve Ramiz Asker (2020) tarafından da kitap olarak yayımlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Alî Şîr Nevâyî/Nevâî, Fânî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai