Ahmet Rasim’in, bir aldanma dolayısıyla evlilikleri boyunca ızdırap çeken hastalıklı bir karı kocanın iç hesaplaşmalarını yansıtan hikâyesi. Orijinal ve matbu örneği 3 ana bölüm ve 72 sayfadan oluşan metin, Ahmet Rasim’in uzun hikâye türündeki eserlerinden biri olarak kabul edilir. “Batılılar gibi düşünüp Türk gibi yazmayı” (Gariper 2020: 118) öngören Ahmet Rasim’in, acı çeken bir genç adamın psikolojik tahlilleri ve şüpheleriyle yoğrulan bu eseri, adını, 10 ay süren ve genç kadının ölümüyle sonuçlanan ızdırap gecelerinden alır. “Edebiyat dünyasına Ahmed Mithat Efendi’nin açtığı kapıdan giren Ahmed Rasim” (Aktaş 2004: 75); aşk, ihanet, kuşku, aldanma gibi zıt hislerin çatışmasının doğurduğu olay örgüsünü ruhsal tasvirlerle iç içe kullanarak esere derinlik kazandırmaya çalışır. Eserlerinde genellikle “İstanbul hayatını geniş olarak anlatan” (Kaplan 2002:51) Ahmet Rasim, Leyâl-i Izdırab hikâyesinde olduğu gibi anlatmaya bağlı eserlerde mekân tasvirinden ziyade ruhsal tasvirlere önem verir.

Leyâl-i Izdırab hikâyesinin kısa özeti şöyledir: … köyündeki bir yalıda yaşayan ızdıraplı bir genç, uzun bir aradan sonra odasının hemen yan tarafındaki hasta kadının olduğu odaya girer. Gülistan adlı bu hasta kadınla Şevket adlı bu ızdıraplı genç on aylık evlidirler. On sekiz yaşında Şevket’le evlenen Gülistan, ilk aşk tecrübesini on beş yaşındayken yine onunla yaşar. Annesiyle Çamlıca’da gezinirken karşılaştığı Şevket’e gönlünü kaptıran Gülistan, kısa sürede ona âşık olur. Şevket, Gülistan ve ailesinin yaşadığı köşkün hemen yanındaki köşkte oturmaktadır. Kısa sürede iki genç arasında mektuplaşmalar başlar. Fırsat buldukça kısa süreli de olsa görüşen iki genç, uygun gecelerde, herkes uyurken kameriyede buluşurlar. Buluştukları geceler o kadar karanlıktır ki çoğu zaman birbirlerinin yüzlerini bile seçemezler. Bu, böyle sonbahara kadar devam eder. Eylül ayının on sekizinci gecesi, annesinin durumunun kötüleşmesi nedeniyle üzgün olan ve iki akşamdır sevdiğini göremeyen Gülistan, karşıki köşkten gelen işaret üzerine koşarak kameriyeye iner ve gelen kişiye sarılıp kendini ona teslim eder.

O akşam Gülistan’ın annesi vefat eder. Bundan 9 ay sonra da iki sevgili evlenirler. Gerdek gecesinde Şevket, sevdiği kızın, kızlığını muhafaza etmemiş olduğunu görür ve üzülür. Gülistan, eylül ayının on sekizinde, annesinin öldüğü gece kameriyede kendisini ona teslim ettiğini hatırlatır. Fakat o gece, oraya gelip Gülistan’a sahip olan kişi Şevket değildir. Gülistan; aldandığını, birinin onu iğfal ettiğini anlarken Şevket, Gülistan’ın, kendi aşkını heveslerinin oyuncağı yaptığını düşünür ve onu affetmez. Gülistan’ın son isteği, başkalarının kendisini namussuz bir kadın olarak bilmemesi için bu durumu dışarıya duyurmaması, evin bir köşesinde yavaş yavaş ölmesine izin vermesidir. Kendi namusunu da düşünen Şevket, bunu kabul edip derin düşüncelere ve iç hesaplaşmalara dalar. Gülistan da kendini bir odaya hapseder ve 10 aylık bir çile dönemi yaşar. O sabah Şevket, Gülistan’ın suçsuz olduğunu, ikisinin de aldandığını anlar. Gülistan’a onu çok sevdiğini, bu aldanmanın onun suçu olmadığını itiraf ettiği an Gülistan onun kolları arasında ölür.

İlk olarak Servet-i Fünun dergisinin 8-14. sayılarında 2 Mayıs-13 Haziran 1890 tarihleri arasında 7 bölüm halinde yayımlanan eser, 1891 yılında Ahmed İhsan Tokgöz ve iki arkadaşının kurduğu Âlem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekası basımevinde basılır. Ahmet Rasim’in uzun hikâye olarak değerlendirilen eserlerinden biridir. Leyâl-i Izdırâb adlı hikâyenin doğrudan konu edildiği tek eser, Zehra Hamarat’ın “Ahmed Rasim’in Eserlerinde İstanbul Folkloru” adlı yüksek lisans çalışmasıdır (Hamarat 2010: 43).

Ahmet Rasim’in biyografisi için bk. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-rasim