Fatma Aliye Hanım’ın romanı. Levayih-i Hayat, Hanımlara Mahsus Gazete’de tefrika edilmiş (S. 213-11, 1 Haziran 1899- S. 248-46, 8 Şubat 1900) ve aynı yıl içinde kitap halinde basılmıştır (1900).

Levayih-i Hayat, Mehabe, Fehame, Sabahat, Nebahat ve İtimat adlı 5 kadının birbirlerine yazdıkları 11 mektuptan oluşan küçük bir romandır. Bir mektup-roman olan Levayih-i Hayat’ın kurgusu, yazarın Felsefe-i Zenan’da (1870) bir mektup roman deneyimi ortaya koyan Mithat Efendi’den etkilendiğini düşündürür. Ancak mektup ve günlük gibi yazma biçimlerinin özellikle de kadınlarla birleştirilmesi ve kadınların özel hayatlarında alışık oldukları bu yazı biçimini eserlerinde de kullandıkları düşünülürse, bunun salt bir etkilenme olarak değerlendirilemeyeceği anlaşılır.

Fatma Aliye’nin, eserlerindeki gerçeklik iddiasını güçlendirmek üzere Hayal ve Hakikat ile Udî’de de kurgusal arayışları olmuştur. Levayih-i Hayat’ta devam eden bu arayışlar yazarın, roman yazmayı kendisi için bir mesele haline getirdiğini ve nasıl yazması gerektiği konusunda arayışlarının olduğunu gösterir. Bu arayış şüphesiz dönem edebiyatındaki Realizm etkilenmeleriyle de ilgilidir. Levayih-i Hayat’ın kurgusu, eserin gerçeklik boyutunu güçlendirdiği gibi anlatıcıyı devre dışı bırakarak okuyucuyu doğrudan karakterle karşılaştırır. Romanın tamamı kadın olan karakterleri, evlilik deneyimlerini bizzat anlatırlar.

Levayih-i Hayat elimizdeki haliyle yarım kalmış roman izlenimi taşır. Ancak esere ‘levayih-i hayat / hayattan sahneler’ adlandırması üzerinden bakılırsa eserin bir olayı ya da olayları anlatmaktan çok bazı hayat sahnelerini göstermek ve okuyucuyu konu üzerinde düşündürmek istediği çıkarımı yapılabilir. Fakat Levayih-i Hayat’ın bu hali, yazarın zihnini meşgul etmiş olmalı ki 1910’da Enin’i yazmaya başlar. Enin de yarım kalmış bir roman olmasına rağmen, iki romandaki karakterlerin aynılığı, yazarın bir yeniden yazım deneyimi içerisine girdiğini düşündürür.

Evlilik kurumuna kadın merkezli bir yaklaşımı yansıtan Levayih-i Hayat, Mehabe ile Fehame’nin mektuplaşmasıyla başlar, Sabahat’in mektuplarıyla genişler. Okuyucu böylece 3 ayrı kadının evlilik deneyimleriyle karşılaşır. Burada mutlu evlilik Mehabe’ninkidir. Fehame, ailesinin zoruyla ve kendi seçimleri dışında zengin ancak görgüsüz bir adamla evlenmiştir. Mutsuzluğuna rağmen çocukları yüzünden bu evliliği sürdürmek ve kocasının kabalıklarına katlanmak zorundadır. Çünkü hayatını sürdürmek için yeterli bir gelire sahip değildir. Sabahat’in mektuplarından, onun da mutlu bir evliliğinin olmadığı üstelik kocası tarafından aldatıldığı öğrenilir. Fakat Sabahat kendini bu evliliği sürdürmek zorunda hissetmez. Çocuklarını yetiştirecek kendisini yaşatacak bir varlığın sahibidir. Yazarın Fehame ve Sabahat’in mektupları üzerinden vermek istediği, kadınların hayatlarını kendi başlarına sürdürebilecek paraya sahip olmalarının önemi ve hayatta kalabilmek için evliliğin bir zorunluluk olmaktan çıkmasıdır. Bu evlilik kurumu içinde kadının yerini belirleyen ve bir ‘yeni kadın’ anlayışı ileri süren yaklaşımdır. Yazar bu fikrini henüz evlenmemiş iki karakteri üzerinden belirginleştirir. Nebahat, ablası Sabahat’ın olumsuz evliliğine bakarak doğru insanı ve doğru kararı vermek için bekleyeceğini, hatta bu insana rastlayamazsa evlenmeyeceğini söyler. Nebahat’in bu kararlılığı, maddi güvencesiyle ilgilidir. Fakat İtimat’ın mektubu, kadınlar için evliliğin bir tür hayatı sürdürme yolu olduğu gerçeğini yeniden hatırlatır. İtimat, ailesine yük olmamak için evlenmek zorunda olduğunu düşünür.

Levayih-i Hayat, çok sesli bir mektup romandır. Romanda birbirleriyle mektuplaşan kadınlar, aslında aynı şartlarda yetişmiş, birbirlerini tanıyan kadınlardır. Bunlardan Mehabe, Fehame, Sabahat evli; Nebahat ve İtimat ise evli değildirler. Yazar onların mektupları aracılığıyla modernleşme döneminin en önemli sosyal meselelerinden saydığı ve bütün eserlerinde üzerinde durduğu evlilik konusunu bir kez daha tartışır. Eserdeki birden fazla evlilik örneği, yazara farklı açılardan evliliği tartışma ve kadın ruhunu tahlil imkânı verir. Bunun için de Levayih-i Hayat’ın konusu, kadınların evlilik kurumu içerisindeki yeri ve evlilik kurumunun kadın dünyasındaki anlamı olarak belirlenebilir.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye