Felsefe-i Zenan, "kadınların felsefesi" anlamına gelen adına uygun olarak kadın bakış açısıyla erkek-egemen dünyanın ve bu dünyanın dilinin eleştirildiği bir uzun hikâye. Bu hikâyesinde devrine göre çok marjinal diyebileceğimiz bir kadın karakter kurgulayan Ahmet Mithat Efendi, sözünü Fazıla Hanım'a (ve daha sonra onun yetiştirdiği evlatlığı Akile Hanım'a) teslim ederek onlar aracılığıyla kadına söz hakkı tanımayan toplum yapısını eleştirir.

Felsefe-i Zenan, kadın bakış açısıyla evlilik kurumunun da eleştirisini yapan bir hikâyedir. Eserde evlilik kurumuna başkaldırının sebebi, kadının toplumda bir birey olarak kendi kimliğiyle yer alamaması, iradesinin yok sayılmasıdır. Özgürlüğünü bir erkeğe teslim etmemek için evlenmeyen Fazıla Hanım’ın ve evlatlık olarak yanında büyüttüğü ve eğittiği Akile ve Zekiye adındaki iki genç kızın hikâyesinin anlatıldığı eserde Ahmet Mithat Efendi’yi –daha Osmanlı düşünce dünyasında feminizm konusunun bilinmediği bir dönemde- adeta bir feminist yazar olarak görürüz. Fazıla Hanım’ın, evlilik aleyhindeki düşüncelerini açıklarken içinde yaşadığı toplumda kadının yerini sorgulaması ve evliliğin kadını adeta bir esir derekesine düşürdüğünü ileri sürmesi, onu toplumunun içinde bulunduğu düzeyin çok ilerisine taşımaktadır. Fazıla Hanım, okuma yazma bilen kadının bile çok ender olduğu bir toplumda hayatını öğrenmeye adadığı kendisini okuma ve öğrenmeden alıkoyacağı için de evlenmek istemeyen düşünmeyen bir kadındır. Hatta yemek yapmayı ve çamaşır yıkamayı bile okumaya ve öğrenmeye daha fazla zaman ayırmak için istemez ve bu işlerini parayla yaptırır. Kendisine babasından kalan iki evden büyük olanı satarak hisse senedi almıştır ve onun geliriyle yaşamaktadır. Eserde Fazıla Hanım’ın fikirlerini Akile devam ettirir. Hastalanıp öleceğini anlayınca iki evlatlığına ısrarla evlenmemelerini ve "hürriyet-i şahsiye"lerini kaybetmemelerini, kendi bıraktığı mirasla “hanımlar gibi” yaşamalarını vasiyet eder. Fazıla Hanım'ın ölümünden sonra onun vasiyetini tutan Akile evlenmemiş ve özgürlüğünü koruyarak mutlu olmuştur. Buna karşılık bu vasiyete uymayan ve gönlünü kaptırdığı bir kalem efendisiyle evlenen Zekiye, aradan çok geçmeden kocasını bir cariye ile paylaşmak zorunda kalmanın acısını yaşayacak ve kahrından vereme yakalanarak ölecektir. Böylece hikâyenin sonunda yazar, Fazıla Hanım'ın düşüncelerine haklılık kazandırmış olur. Edebiyatımızda kadın probleminin, modern hikâye ve roman türünün ilk örneklerinden birinde, üstelik de Ahmet Mithat Efendi gibi “muhafazakâr” olarak bilinen bir yazar tarafından bu şekilde ele alınmış olması bu eseri son derece önemli kılmaktadır. Tanzimat dönemi roman ve hikâyesinde kadının erkek karşısındaki ikincil konumu ve evlilikte söz hakkının bulunmayışı başka yazarların eserlerinde de görülür. Örneğin bu eserden iki yıl sonra yayınlanan Taaşşuk-ı Talat ve Fiknat’ta da kadının babası tarafından adeta satılan bir meta olduğu fikri ve bu uygulamanın eleştirisi vardır. Fakat bu eserde söz konusu eleştiriler bir örnek olay üzerinden ve kocası tarafından evden kovulan bir kadının (Zekiye) ağzından dili getirilmiştir. Felsefe-i Zenan’da ise konu doğrudan doğruya hürriyet fikriyle ve erkek egemen toplum yapısı ile ilişkilendirilerek genelleme yapılmıştır. Bu hikâyede “hürriyet”, “hürriyet-i şahsiye”, “hürriyet-i asliye”, “hürriyet-i tamme”, “sevda-yı hürriyet” ve bunların mukabili olan “esaret”, “ribka-i esaret” gibi kelime ve terkiplerin hikâye kişileri tarafından sıklıkla kullanılmış olması, yazarın kişilerini bu konuda yüksek bir bilinçle donatmış olduğunu göstermektedir.

Felsefe-i Zenan, metnin yaklaşık üçte ikisinin mektuplardan oluşması ile de yeni Türk edebiyatı döneminde mektubu anlatım yöntemi olarak kullanan ilk eser olarak kabul edilebilir. Ahmet Hamdi Tanpınar bunu Ahmet Mithat Efendi’nin “kadına mahsus hususi bir itiraf dili” kurmak istemesine bağlamıştır.

Yazarın biyografisi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. "Ahmet Mithat Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi