Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Dîvân’ındaki bir gazel ilâhiye Şeyh Afvî’nin yazdığı şerhtir. “Ezelden aşk ile biz yâne geldik/ Muhabbet şem‘ine pervâne geldik” matla‘ beytiyle başlamayan şiir, “Geçüb âhir bu kesret âleminden/ Hüdâyî halvet-i Sultân’a geldik” beytiyle bitmektedir. Hüdâyî’nin sözlerindeki nûrânî parlaklık anlamındaki başlığı taşıyan risâlenin yazımı 1144/1731’de tamamlanmıştır. Divân’da şiir yedi beyit olmakla birlikte Afvî, beş beytini şerh etmiştir. Şerh üç fasıl ve bir hâtimeden oluşur. Türkçe yazılan Lem’a’nın hâtimesi Arapça’dır. Beş adet yazma nüshası bulunmaktadır. Müellife ait nüsha bulunmamakla birlikte mevcut nüshalardan iki veya üçü müellif nüshasından istinsah edilmiştir (Çakır 2016:63-64).

Afvî’ye göre bu nutkuyla Hüdâyî, âlemin Hak’tan zuhûrunu ve tekrar dönüşünü yâni seyr ü sülûkünü anlatmıştır. Çok ince mânâlar içerdiği kanaatinde olan şârih, ihvanına hediye olarak şiiri şerhetmiştir. Şerhin ilk iki bölümü, şerhe hazırlık kabilinden nazarî konuları içermektedir. İlk bölümde özet olarak vahdet-i vücûd perspektifinden insanın ontolojik hakikatinden bahseder. Buna göre insan, Allah’ın âlemi yaratma gâyesi olan mârifetullahı tahakkuka en kabiliyetli varlıktır. Her insan bilkuvve bu potansiyele sahiptir. Ancak dünya hayatında seyr ü sülûk tecrübesi ile kuvveden fiile çıkarma gayreti ve ezelî istidadının kemale yetkinliği noktasında diğerlerinden ayrışır. Şarih bunu izah için misak âyetinden hareket eder. İnsanların ruhlar âleminde vermiş oldukları söze dünya hayatında bağlılıkları sebebiyle üç sınıf olduğunu söyler. Peygamberler, veliler ve kamil mürşidler ahde tam anlamıyla vefâ gösterenlerdir. Marifetullâha istidatlı mü’minler ikinci gruptur. Bir mürşide intisap ile ahidlerine vefâyı unutma gafletinden kurtulurlar. Diğeri ise dalâlette kalanlardır; bu dünya hayatından başka bir âlemin varlığını kabul etmezler. Afvî bundan sonra seyr ü sülûk mertebelerine göre bir tasnif yapmıştır. Âbidler ve zâhidler Hakk’a vuslat arzusunda olmakla birlikte fark makamında kalmış sûfîleridir. Arif ve mukarreb sûfîler ise Zât’a iştiyak içinde olup cem‘u’l-cem makamına ulaşmışlardır. Arifler zümresinden olan melâmîler bu makamdan sonraki ikinci farka, Hak’tan halka dönememişlerdir. Bu sebeple Hak katında makbuldürler ancak halk tarafından kınanmışlardır.

Risâlenin ikinci bölümü, vücûd mertebeleri hakkındadır. Muhakkik sûfiler tarafından umumiyetle üçlü, beşli, yedili tasnif edilen varlık mertebeleri konusunda Şeyh Afvî, yedili tasnifi seçmiştir.

Şiirin şerhi üçüncü bölümdedir. Şarihe göre Hüdâyî ilk beyitte varlığın ahadiyyet makamındaki haline işaret etmiştir. Zuhûra sebebin zâtî muhabbet olduğu yine bu beyitte ifade edilmiştir. İkinci beyitin ilk mısraındaki “vahdet ili” ifadesi âyân-ı sâbite alemidir. Afvî’ye göre ikinci mısradaki kesret âlemini seyrândan kasıt, eşyanın hakikatini idrak ederek tevhîd-i efâl, sıfât ve zâta ulaşmaktır. İnsân bu âleme gelirken lâhut, ceberut ve melekût alemlerinden geçerek nâsut alemine gelmiştir ki bu nüzul mertebelerinin sonudur. Üçüncü beyitte anlatılmak istenen husus budur. Bundan sonraki iki beyit ise kesretten vahdete urûcu yanî seyr ü sülûkü anlatmaktadır. Fenâ ve beka kavramlarına temas eden şârih bu kavramları zâhir anlamıyla anlayan ulemâyı ve işin hakikatinden habersiz tasavvuf erbâbını ağır dille eleştirmiştir. Afvî nihâyette, Hüdâyî’nin bu nutukla velâyet sırrını beyân ettiğini söylemektedir. Şerhin hâtime bölümünde Cürcânî’nin Târifât’ından iktibâsla, şerhte geçen bâzı tasavvufî ıstılahların izâhı yapılmıştır. Eserlerinde kullandığı kaynakları belirten Afvî, Lem’a’da sadece Târifât ile Kelâbâzî’nin Taarruf’unu zikretmiştir.

Müellifin biyografisi için bk. “Afvî, Yakub”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/afvi-yakub