Hasan Bedreddin ve Mehmed Rif'at tarafından "Temaşa" genel başlığı altında yayımlanan bir dizinin 1. cildinin 8. eseri olan eser. Lâleruh, mütercimler tarafından “mudhik opera” olarak takdim edilir. Eser hakkında Mehmed Rif'at ve Hasan Bedrettin, baş tarafta şu açıklamayı yaparlar: “İşbu oyun Fransız üdebâsından M. Carre ve E(lif). Lucas nâm zatlar tarafından Hint ahlakı üzere tasvir olunmuş ve müzikası dahi F. David marifetiyle yapılmış hem güftesi hem bestesi güzel bir oyun olduğundan tercümesiyle Temaşa’ya vaz`ı münasip görüldü.” (Carre ve Lucas 1292/1875:.421).

Orijinal adı Lalla Rouk (And 1972:261) olan eser, vakası Batılı edipler tarafından kurgulanmakla birlikte Doğu coğrafyasında ve Doğu insanı arasında geçmesi bakımından dikkate değer. Bu tespitle mütercimlerin başta ifade ettiği “Hint ahlâkı üzere tasvir olunmuş” ibaresi birlikte düşünülünce, mütercimlerin (ve dolaylı şekilde o dönem Osmanlı-Türk aydınının) mensubu oldukları medeniyeti bile Batılı kaynaklardan takip ettiği şeklinde yorumlanabilir.

Eserin olay örgüsü şu şekildedir: Delhi şahı, kızı Lâleruh’u Semerkant’ta ikamet eden Buhara şahına nişanlamıştır. Lâleruh bu evliliğe razı değildir; çünkü daha önce gizlice saraya girerek kendisine ilân-ı aşk eden şair Nureddin’i sevmektedir; buna rağmen babasının isteğine uyarak Buhara şahıyla evlenmek için Semerkant’a gitmek üzere nedimesi Mirza ile yola çıkmıştır. Yolculukta Bâkır adlı bir komutan ve adamları Lâleruh’a eşlik etmektedir. Bâkır, yolculuk esnasında zaman zaman Lâleruh’a Buhara şahının vasıflarını anlatarak onu övmektedir; ama aslında Bâkır, o güne kadar şahı hiç görmemiştir. Keşmir civarına geldiklerinde kendilerini takip eden Nureddin ile karşılaşırlar. Bâkır, Nureddin’in tavrından; Lâleruh’ a gösterdiği ilgiden kuşkulanıp onu öldürtmek ister; fakat Lâleruh, Nureddin’i ölümden kurtarmak için, onun aslında sıradan bir insan ve kendi hâlinde bir şair olduğunu, kendisini öldürtmektense okuyacağı şiirleri dinleyerek yolculuğun eğlenceli hâle gelmesini sağlayabileceklerini söyleyip Bâkır’ı ikna eder. Bir süre sonra iki âşığın ilişkisi iyice su yüzüne çıkınca da Nureddin kaçar. Kafile Semerkant yakınlarına geldiğinde Lâleruh, Bâkır’ı yanına çağırarak şahla evlenmekten vazgeçtiğini, tekrar Delhi’ye dönüp şair Nureddin ile evleneceğini söyleyip bu durumu şaha iletmesini ister. Bâkır, bunu yapmaktan çekinir; çünkü şaha bunu söylemesi, verilen görevi hakkıyla yerine getiremediği anlamına geleceği için şah tarafından cezalandırılmaktan korkar. Öte yandan Nureddin, Keşmir civarında kafileden kaçarak Bâkır’ın gazabından kurtulduktan sonra Semerkant yakınlarında tekrar kafileye katılıp Lâleruh’la görüşmek isterken yakalanır. Bâkır, bir kez daha Nureddin’i öldürtmek ster. Bu sefer de Mirza, Nureddin öldürülürse Lâleruh’un buna dayanamayarak intihar edebileceğini; şah tarafından böyle bir durumun, Bâkır’ın görevini yerine getirememiş olması şeklinde değerlendirileceğini söyleyerek onu fikrinden vazgeçirir. Ne yapacağını şaşıran Bâkır, çareyi Nureddin’le dost olmakta ve onu Lâleruh’la evlenme fikrinden vazgeçirmekte bulur. Bunda başarılı olamayınca Nureddin’i zindana götürmeleri için adamlarına teslim eder. Tam o sırada Buhara şahının alayının Lâleruh’u karşılamaya geldiği haberi ulaşır. Bir müddet sonra Nureddin şah elbiselerini giyinmiş olarak alayın önünde görünür. Aslında Nureddin, Buhara şahının kendisidir. Durum anlaşılınca Lâleruh çok mutlu olur. Nureddin, Lâleruh’u kendisi alırken Mirza’yı da Bâkır’la evlendireceğini ilan eder.

Mütercimlerin biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed /  “Bedri Paşa, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali