KÜLLİYÂT-I GARÎBÎ (GARÎBÎ)
şiirler
Garîbî, Huşal (d. ?/? - ö. ?/?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


19. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan bölgesinin tarihî şehirlerinden Kaşgar’da dünyaya gelen, doğum ve ölüm tarihi kesin olarak bilinmeyen Garîbî'nin kaynaklarda zikredilen tek eseri.  Toplam 424 şiirden oluşan Garîbî Divanı'nda 271 gazel, 53 mesnevi, 37 rubai, 14 muhammes, 14 sakiname, 3 müstezad, 31 kıt’a yer almaktadır.

Garîbî Divanı'nda yer alan şiirlerin büyük bir kısmında "gurbet" ve "özlem" temalarının işlendiği söylenebilir. Bu durum, şairin 1242-1243/1827 yılında Kaşgar’da meydana gelen Cahangir Hoca Ayaklanması nedeniyle Hocası Mevlevi Hoca Muhemmed Ahun ile birlikte Kokant’a kaçmak zorunda kalması (Osman vd. 2005: 498; İmincan 1996: 250) ve vatanına olan derin özlemiyle izah edilebilir. Ayrıca 30 yaşında Kokant Hanlığı'na kaçan Garîbî'nin Özbekistan'nın Fergana bölgesinde uzun yıllar sürgün hayatı yaşadığı bilinmektedir (Molotova 2017: 289).

Şiirlerdeki özellikle Çağatay sahanın edebî metinlerinde çok fazla karşılaşılmayan Arapça ve Farsça kelimelerin varlığı leksik açıdan dikkat çekici bir üslubu yansıtmaktadır: vesah (Ar.) “kir, kirli”, bâr (Far.) “ağaç”, vesen (Ar.) “put”, deycûr (Far.) “çok karanlık gece”, ked (Ar.) “rızk, sıkıntı, zahmet”. Garîbî Divanı'ndaki bu leksik hususiyetler, şairin Kaşgar Medresesi’nde dönemin ünlü müderrislerinden matematik, astronomi, tıp, mantık, edebiyat ve felsefe derslerinin yanı sıra İslam dinine ait dersler tahsil etmesiyle son derece örtüşmektedir. Ayrıca şiirlerde Arapça ve Farsça alıntıların yanı sıra bölgenin tarihsel ve kültürel etkileşimden kaynaklı bazı Moğolca ve Çince kelimelere de rastlanmaktadır: acra-  (Mo.) "ayırmak", asra- (Mo.) "saklamak, korumak", uçra- (Mo.) "karşılaşmak, rastlamak"; çın (Ç.) "gerçek, doğru", teng "denk, eşit" (Ç.).

Garîbî Divanı'nın bir diğer önemi ise şiirlerde görülen bölgenin ve dönemin ölçünlü dilinin yanında mahalli olan dilsel malzemeyi de barındırmasıdır. Bu yönüyle Doğu Türkçesinin ağız bölgelerinin tespitine ve Doğu Türk yazı dilinden Özbek Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesi gibi çağdaş Türk lehçelerine giden dilsel süreci aydınlatmaya yönelik yapılacak araştırmalara katkı sağlayacak bir eserdir.

Külliyât-ı Garîbî veya Garîbî Divanı 1261/1845 yılında yazılmıştır. Eserin bugün çeşitli kütüphanelerde muhafaza edilen dört yazma nüshası tespit edilmiştir: 1. Özbekistan Fenler Akademisi Ebu Reyhan Biruni Şarkşünaslık Enstitüsü Kolyazmalar Fonundaki Nu. 11409, 2. Encan oblastında Zahiridin Muhemmed Babur Kütüphanesi Nadir Kitaplar Bölümü, 3. Tacikistan Cumhuriyeti Pencikent şehrinde yaşayan Şadman Vahid’in (Vohid) şahsî Koleksiyonu, 4. Astanaʼdaki Millî Kütüphanenin Kitap Müzesi Nu. 4698 (Tynyshbay 2019: 6). Calilov (1989), Süleymenov (2016) ve Molotova (2017) gibi araştırmacılar tarafından eser üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’de ise Garîbî Divanı’nın Astanaʼdaki Millî Kütüphane Kitap Müzesi'nde yer alan 4698 numaralı yazma nüshası Tynyshbay (2019) tarafından yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Bu yüksek lisans çalışmasında yazma nüshanın 1a-57a yaprakları arasında yer alan toplam 156 şiirin çeviri yazısı yapılmış, ardından dil bilgisi incelemesi ve dizin-sözlük bölümleri hazırlanmıştır. 

Şairin biyografisi için bk. "Garîbî, Huşal”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/garibii-husal  

Eserden Örnekler


Gazel

Bu cihân ra'nâsığa ey-dost hem-dem bolmanız

Anda kim men yanlığ ol rüsvâ-yı 'âlem bolmanız


Ol perî kıldı özi-dek meni mülkim kıldı dîv

Men kibi ışk içre kim bu cins-i âdem bolmanız


Kûy tofrağı eger bolsa müyesser pest bolup

Yer öpüp taht üzre çün şâh mu'attam bolmanız


Vaal eyyâmı müyesser bolsa hicrân tünlerin

Yâd etip bu vaslnın ıyşıda hurrem bolmanız


Erte kelse keçde kėtkey turmagey dünyâ kızı

Munça nâ-mahremlik ėtse ana mahrem bolmanız


Kim içipdür câm-ı dünyâdın şarâb biz içkeli

Teşne ketkey içmey ok bir yolı berhem bolmanız


Yahşı endîşe hayâtlığ gevheri ey-dostlar

Çün Garîbî mühliki bî-fâîde gam bolmanız


Gazel

Dil içre boldı süveydâ yüzide tâbân köz

Barını bir natar eylep-ki kıldı vîrân köz


Çü sâni' yed-i kudret bilen ki müjgânın

Hatardın hıfz üçün eyledi nigehbân köz


Gehî tutar heme âlem közin hem açılsa

Gehî şafâk ara bolğay-ki bolsa pinhân köz


Gehî libâsnı ma'şûk keyip ki nâz kılur

Gehî makâmıda âşık çü ebr-i giryân köz


Yazıp çü sûretin anın ki sun' nakkâşı

Heme cevâhiriğa lîk boldı sultân köz 


Felekde seyr kılur ay künge ebr içide

Hem ol sıfat ki kılur kim evcide cevelân köz


Cevârih oldı ıyân ķıldı hıfz ol yed-i sun'

Kara libâs ara bed çeşmdin her âsân köz


Garîbî kıl taleb ol kılsa kûşe-i nazarî

Ne tange seng-i dilin olsa la'l ol-yan köz  (Tynyshbay 2019: 129-131).

Kaynakça


Calilov, A. (1989). “Hoşhal Garibi Hakkıda Yengi Malumatlar”. Bulak 26: 122- 124.

İmincan, Ehmidi (1996). Uyğur Edebiyati Tarihidiki Namayandeler. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.

Molotova, G. M. (2017). “Divan” Huşhala Garibi – Obrazets Sufiyskoy Poezii XIX Veka”. Materialı Mejdunarognoy nauçno-praktiçeskoy konferençii Duhovno-istoriçeskiye svyazı narodov İrana i Stran Tsentral’noy Azii, Almatı: 15-16 Mayıs 2017. 286-295.

Osman, Ğayretcan, O. İsmail, T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı.

Süleymenov, R. B. (2016). Külliyati Huşhal Garibi. Almatı: Şarkşünaslık Enstitüsü.

Tynyshbay, Nurbike (2019). Garibi Divanı (1a/05-57a) (Dil Bilgisi İncelemesi-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


Bakırcı, Fatih. "KÜLLİYÂT-I GARÎBÎ (GARÎBÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kulliyat-i-garibi-garibi. [Erişim Tarihi: 22 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Feridun Tekin
Görüntüle
2 HEFT PEYKER TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
3 GÜLİSTÂN  TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
4 TERCÜME-İ TEZKİRE-İ MUKÎMHÂNÎ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
5 YÛSUF VE ZÜLEYHÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
6 ŞÂH U GEDÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
7 SA‘ÂDETÜ’L-İKBÂL (AVAZ OTAR) Avaz, Avaz Otar Dr. Duygu Koca
Görüntüle
8 DÎVÂN (EMÎN) Emîn, Molla Ali Binni Molla Emîn Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
9 DİVAN (EMÎR) Emîr, Ömer Han Prof. Dr. Mustafa Tanç
Görüntüle
10 KİTÂB-I GARÎBÎ (GARÎBÎ) Garîbî, Turdî Nâzım Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle