Budist felsefe ile ilgili Eski Uygurca sûtra.

Sir Aurel Stein’in Dunhuang’daki Budist manastır kitaplığından getirmiş olduğu Uygur elyazmaların arasında, bugün British Museum’da Or. 8212 (108) numarasıyla kayıtlı bir mecmuanın içerisinde bulunan Köŋül Tözin Ukıtdaçı Nom adlı 405 satırdan oluşan Uygur harfli eser, Yuan Hanedanlığı döneminde Vapşı Bakşı adında bir Uygur bilgini tarafından telif edilmiş, Çisuya Tutuŋ veya Çisön Tutuŋ tarafından da yazıya geçirilmiştir. Eserin telif mi yoksa tercüme mi olduğu konusunda kesin bir bilgiye rastlanmamıştır. Bu konuda araştırmacıların farklı görüşleri vardır (Yiğitoğlu 2018: 9-17; Uçar 2019: 245).

Köŋül Tözin Ukıtdaçı Nom, prajñāpāramitā literatürü arasında gösterilmektedir. Prajñāpāramitā eserlerinin başında Avatamsaka Sūtra, Śūraṃgama sūtra, Saddharmapundarika Sutra, Laṅkāvatāra Sūtra vb. sayılabilir. Eserde Śūraṃgama sūtra, Padmālaṅkāra sūtra, Bodhicittasūtra gibi eserlerden alıntılara sıkça yer verilmiştir. Yiğitoğlu (2018), eserin adı geçen literatürü iyi okuyup öğrenmiş Uygur bir rahip tarafından yazılmış olduğunu ifade eder ve eseri, öğretinin özetlenip Türkçeye uyarlandığı bir “el kitabı” olarak nitelendirir (Yiğitoğlu 2018: 15-16).

Mahāyāna Budizminin cittamātra (salt-bilinç) ve śūnyatā (boşluk) öğretilerini konu alan Eski Uygurca metin, bir giriş ve öğretici üç bölümden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi: tüm dharmalar bilinçten başka bir şey değildir, diye öğretir. İkincisi, bilincin sesle/heceyle, hatalı düşünce ve somut olgularla karışmamış olduğunu öğretir. Üçüncüsü ise, bilincin yaratılmamış ve sarsılmaz olduğunu öğretir (Yiğitoğlu 2018: 33-35).

Arat (1942), Budist kavramları incelediği “Uygurlarda Istılahlara Dair” başlıklı makalesinde “L.” (Londra) kısaltmasını kullanarak birkaç yerde bu yazmaya atıfta bulunmuştur. Shōgaito (1976), yazmanın bir bölümünü neşredip açıklamalarla birlikte metni tercüme etmiştir. Tekin (1980), yazmanının tamamını neşredip açıklamalarla birlikte metni Almancaya tercüme etmiştir. Tekin’in 1980 yılında yayımlanan çalışması, 2008 yılında Transkripsiyon, Türkçe tercüme ve eklenen bazı açıklamalarla yeniden yayımlanmıştır (Yiğitoğlu 2018: 9-17; Uçar 2019: 245-246). Son olarak Yiğitoğlu, 2011 yılında “Köŋül Tözin Ukıtdaçı Nom ve Salt-bilinç Öğretisi” başlıklı doktora tez çalışmasında metni yeniden neşretmiş, 2018 yılında da aynı başlıkla yayımlamıştır.

Çisuya Tutuŋ biyografisi için bk. “Çisuya Tutung”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cisuya-tutung