Üst üste tesadüf eden hissî durumlar, acıklı olaylar ve mutlu sonla bitmesi bakımından Tanzimat Dönemi Türk tiyatro edebiyatındaki telif melodramlara örnek gösterilebilecek bir oyun. Oyun, tarihsel gerçeklerden hareketle yazılmıştır. Bu açıdan bakıldığında, okuyucuyu / seyirciyi Osmanlı İmparatorluğu’nda her zaman problemli bölge olmuş Mısır hakkında bilgilendirmesi bakımından önemlidir.

Kölemenler, Hasan Bedreddin ve Mehmed Rifat'ın birlikte yazdıkları girift vaka kurgusuna sahip olan ender eserlerden biridir. Bu olumlu özelliğine karşın yazarların bütün telif oyunlarında görülen teknik kusurlara bu eserde de rastlanması, yazarların henüz tiyatro tekniğine tam anlamıyla vakıf olamadıklarını göstermesi bakımından önemlidir. Örneğin Daver (İbrahim)’in Süeda’ya yazdığı mektup, vaka içinde biri Daver (İbrahim)’in kendisi tarafından, diğeri Süeda tarafından olmak üzere iki kez okunur. Bu, gereksiz bir tekrardır. Daha da önemlisi, mektubun ikinci kez verilen metniyle ilki arasında birtakım farklılıklar bulunmaktadır. Böyle bir durum, yazarlar açısından büyük bir kusurdur. Bir başka teknik kusur, vakanın akışına hiç bir katkısı olmamasına rağmen, zaman zaman görülen monologlardır. Olay örgüsünün tiyatro sahnesinde yansıtılmaya müsait olmayan kısımlar taşıması, oyunun sahnelenmekten ziyade okunmak için yazıldığını düşündürecek boyuttadır.

Eserin olay örgüsü şu şekildedir: Kölemen beylerinden İbrahim, uzun zamandır kavgalı olduğu Elifî Mehmet Bey'le barışmak ve güçlerini birleştirmek istemektedir. Amacını gerçekleştirmek üzere Mehmet Bey ve adamlarının tavrını öğrenmek için kimliğini gizleyerek hasmının memleketine gelip baba dostu Hasan’ın evinde kalmaya başlar ve Hasan’ın da yardımıyla kendisini herkese Daver ismiyle tanıtır. Bu arada Hasan’ın kızı Süeda ile birbirine ilgi duymaya başlarlar. Gelişmeleri öğrenen Mehmet Bey'in yeğeni Murat Bey, barışmanın malî açıdan ve nüfuz bakımından kendisine zarar vereceğini tahmin ettiği için bunu engelleyecek planlar yapar. Yaptığı planların başında, Mehmet Bey'i öldürerek hem mirasına konmak, hem de suçu İbrahim Bey'in üzerine yıkarak civardaki bütün Kölemenlerin reisi olmak gelir. Entrikasını uygulamaya koyma yolunda Mehmet Bey'in kaftan ağası Aşkar Osman da kendisine yardım etmektedir. Murat Bey ve Aşkar Osman, Süeda’nın saflığından ve iyi niyetinden de faydalanarak Elifî Mehmet Bey'i öldürüp suçu İbrahim Bey'in üzerine yıkarlar; ancak Mehmet Bey, pusuya düşürüldüğünü ve öldürüleceğini anladığı sırada gerçekleri cebinden çıkardığı kağıt parçasına yazıp bir kuyuya atar. Bu kağıt, Hasan’ın hizmetkârı, okuma yazma bilmeyen Bedevî tarafından bulunur. Bedevî, kuyuda bulduğu şeyi, bir defne ile ilgili olabileceği düşüncesiyle herkesten saklar. İbrahim Bey, tasarladığı barışmayı sağlayamadığı gibi bir de katil damgası yemiş olduğu için kaçmak isterken yine Süeda’nın saflığı ve İbrahim Bey'in gerçek kimliğini bilmemesi yüzünden Murat Bey'in adamları tarafından yakalanır. İbrahim Bey, sorgulanıp suçlu bulunarak idam edilmesine karar verilmek üzereyken gerek Süeda’nın, gerekse Bedevî’nin verdikleri ifadeler neticesinde gerçekler ortaya çıkar. Böylece İbrahim Bey, kurtularak bütün Kölemenlerin reisi olmaya hak kazanır ve Süeda ile evlenmeye karar verir. Suçlu oldukları anlaşılan Murat Bey ve Aşkar Osman da cezalandırılmak üzere tutuklanır.

Yazarların biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed / “Bedri Paşa, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali