• Yazar Biyografisi (TEİS)
    Bilge Kağan
  • Madde Yazarı: Prof. Dr. Erhan Aydın
  • Eser Yazılış Tarihi:732
  • Yazıldığı Saha:Köktürk
  • Edebiyat Alanı:Yazılı Edebiyat / Divan Edebiyatı
  • Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
  • Dili:Türkçe
  • Alfabesi:Köktürk
  • Yapısı:Mensur
  • Niteliği:Telif
  • Türü/Formu:Atalar Sözü
  • Yayın Tarihi:08/09/2021
KÖL TEGİN YAZITI
yazıt
Bilge Kağan (d. 684 - ö. 734)

ISBN: 978-9944-237-87-1

Türk dili ve edebiyatının yazılı ilk eserlerinden biri.

Bilge Kağan tarafından 732 yılında yazdırılmış ve diktirilmiştir. Adına yazıt dikilen Köl Tegin, II. Köktürk Devleti’nin kurucusu İlteriş Kağan’ın oğlu ve devletin dördüncü hükümdarı Bilge Kağan’ın kardeşidir. Yazıttan edinilen bilgiye göre, İlteriş Kağan öldüğünde oğulları Bilge sekiz, Köl Tegin ise yedi yaşında idi. Buna göre Bilge Kağan 684, Köl Tegin ise 685 yılında doğmuş olmalıdır.

Köl Tegin’in adı Çin kaynaklarında Que teqin (闕特勤) olarak kayıtlıdır. Çince bu yazılış, Köl Tegin adının ilk bölümünün köl mü kül mü okunması konusunda ipucu vermemektedir. Unvanın ilk bölümü olan köl sözcüğü, köl ve kül olarak iki türlü okunmaktadır ki Köktürk alfabesinin ö ile ü ünlülerini ayırt etmemesi nedeniyle, her iki okuyuş da doğrudur. İlk zamanlarda yaygın olarak Kül okunduğu bilinmekte ise de sonraları Köl okuma önerilerinin arttığı görülmektedir. Köl  biçiminde okuyanların, ya ‘göl’ ya da ateş kültünden hareket ederek ‘kül’ anlamını verdiği anlaşılmaktadır.

Yazıt, ağabey Bilge Kağan tarafından Köl Tegin’in anısına yazdırılmış ve diktirilmiştir. Kireç taşından yapılmış dört yüzlü tek parça bu büyük taşın yüksekliği 3.75 m.’dir. Taşın doğu ve batı yüzleri aşağıda 1.32 m., üstte 1.22 m.’dir. Kuzey ve güney yüzlerinin eni ise 46 ile 44 cm. kadardır.

Yazıtın batı yüzü Çince, geri kalan üç yüz ise Köktürk alfabesi ile yazılmış Türkçe metinlerle kaplıdır. Doğu yüzünde 40, kuzey ve güney yüzlerinde ise 13’er satır bulunmaktadır. Yazıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar bölümde birer satır yer almaktadır. Çince olan batı yüzünde de küçük bir Türkçe metin bulunmaktadır. Yazıtın üzerine oturtulduğu kaplumbağa biçimli altlığında ise sekiz satırlık, ancak yedi sekiz sözcüğü okunabilen Türkçe bir metin vardır.

Köl Tegin’in ölüm tarihi için genel kanaat, koyun yılının 17. günü yani 27 Şubat 731 olduğu yönündedir. Yazıtın batı yüzündeki Çince bölüme göre yazıt, 1 Ağustos 732 tarihinde dikilmiştir. Ancak yazıtın Türkçe bölümlerinden elde edilen tarih 21 Ağustos 732’yi göstermektedir. İki tarih arasındaki yirmi günlük farkın nedeni, yazıtın ilk önce Çince bölümünün yazılması, Türkçe bölümünün yazılmasının ise yirmi gün sürmüş olmasıdır. Köl Tegin’in yeğeni olduğu ifade edilen Yollug Tegin tarafından yirmi günde yazıldığı konusu yazıtta açıkça belirtilmiştir.

Bunça bitig bitigme köl tegin atısı yollug tegin bitidim yegirmi kün olurup bo taşka bo tamka kop yollug tegin bitidim (Bunca yazıyı yazan Köl Tegin’in yeğeni Yollug Tegin yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu duvara tamamen (ben) Yollug Tegin yazdım.) (Güney-Doğu yüzü)

Ayrıca taşın süslemeleri ile barkın yapımı ve süslenmesi işini, Tang Hanedanlığı hükümdarının yeğeni General Çang’ın üstlendiği ifade edilmiştir.

Bark etgüçi bediz yaratıgma bitig taş etgüçi tavgaç kagan çıkanı çang sengün kelti (Anıt mezar ustası, süsleme ustası (ve) yazıt ustası Çin kağanının yeğeni General Çang geldi.) (Kuzey yüzü 13. satır)

Köl Tegin yazıtında sonradan yapılmış iki ekleme bulunmaktadır. Bunlardan biri batı yüzüne, Çin’deki Mançu Hanedanlığı’nın Ulan Batur elçisi Huo-san-to-pen (Sanduo) tarafından yapılmıştır. İkinci ekleme ise doğu yüzünün tepeliğinde bulunan dağ keçisi damgasının burun bölümündedir.

Köl Tegin yazıtı, Koşo-Çaydam Gölü yakınlarında Türkiye Cumhuriyeti tarafından yaptırılan Orhun Müzesi'ne taşınmış ve kırık parçalarının yapıştırılması ile yeniden dikilmiştir.

Yazıt 1889 yılında Rus Coğrafya Kurumu adına araştırmalar yapan Nikolay M. Yadrintsev tarafından Arhangay Eyaleti sınırları içerisinde, Koşo-Çaydam Gölü yakınlarında bulunmuştur. Bu bölge, Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’un 360 km. kadar batısında yer almaktadır.

Yadrintsev, keşif ve yazıtla ilgili ilk bilgileri içeren makalesini 1889 yılında İzvestiya Vsorgo dergisinde yayımlamıştır. 1890 yılında A. O. Heikel başkanlığındaki Fin-Ugor Kurumu, Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının kopyalarını almış, G. Von der Gabelentz, Köl Tegin yazıtının Çince bölümünü Fransızcaya çevirmiştir. Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının ilk kalıp resimleri ile kopyaları, A. O. Heikel, G. von der Gabelentz, J. G. Dévéria, O. Donner’den oluşan ekip tarafından Helsinki’de yayımlanmıştır.

Rus Bilimler Akademisi ise, W. Radloff başkanlığındaki bir heyeti bölgeye göndermiş ve heyetin elde ettiği veriler iki seri hâlinde yayımlanmıştır. İlk seride metinlerin kopyaları bulunmaktadır.

Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının kopyaları elde edildikten sonra her iki yazıtın batı yüzlerindeki Çince bölümde, yazıtların hangi halk tarafından ve kim adına diktirildiği belirtildiği için, metnin Türkçe olduğu bilinmekteydi. Bir yandan Vilhelm Thomsen, öte yandan Wilhelm Radloff, yazıt metinlerinin kopyalarından hareket ederek harfleri çözmek için yarış içerisine girmiş, yazıtta çok geçen köl tegin, tengri ve türk sözcüklerindeki harflere tahmini ses değerleri vererek yola çıkan Thomsen, çok geçen harflerin ünlü olabileceğini var sayarak 25 Kasım 1893’te harflerin ses değerlerini çözmeyi başarmış ve 15 Aralık 1893 tarihinde “Déchiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’lénisséi, notice préliminaire” adıyla yayımlamıştır. Radloff da bazı harfleri çözmüş ve Thomsen’in ilk okumasından da yararlanarak 1894 yılında serinin üç fasikülünü yayımlamıştır. Thomsen ise, Radloff’un okuyuşlarını da gördükten sonra, 1896 yılında Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarını Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées adıyla Helsinki’de kitap hâline getirmiştir.

Köl Tegin yazıtı, Türkçenin en eski yazılı belgelerinden biri olması dolayısıyla, Türkçenin ses, şekil, sözcük, anlam ve cümle bilgisi bakımından çok değerlidir. Bu itibarla, V. Thomsen ve W. Radloff’un yayınlarından bugüne kadar yazıtla ilgili çok sayıda kitap, makale ve bildiri yayımlanmıştır.

Eserden Örnekler

Tengriteg tengride bolmış türük bilge kagan bo ödke olurtum savımın tüketi eşidgil ulayu iniygünüm oglanım birki uguşum bodunum berye şadapıt begler yırya tarkat buyruk begler otuz [tatar] ... (Güney yüzü 1. satır)

((Ben) Tengriteg Tengride Bolmış Türk Bilge Kağan(’ım). Bu zamanda tahta oturdum. Sözlerimi sonuna kadar işit. Evvela küçük kardeşlerim, çocuklarım, birleşik soyum, halkım. Güneydeki şadlar (ve) beyler, kuzeydeki tarkanlar, komutanlar (ve) beyler. Otuz Tatarlar ...)


Tavgaç kaganıng içreki bedizçig ıdtı angar adınçıg bark yaraturtum için taşın adınçıg bediz urturtum taş tokıtdım köngülteki savımın urturtum on ok oglınga tatınga tegi bunı körü biling benggü taş (Güney yüzü 12. satır)

(Çin kağanı, has süsleme ustasını gönderdi. Ona muhteşem bir anıt mezar yaptırttım. İçini, dışını muhteşem (şekilde) süslettim. Taş yontturdum. Gönlümdeki sözlerimi nakşettim. On Ok oğullarına, yabancılarına kadar bunu görüp bilin. Ebedî taş)


Üze kök tengri asra yagız yer kılıntokda ekin ara kişi oglı kılınmış kişi oglınta üze eçüm apam bumın kagan istemi kagan olurmış olurupan türük bodunıng elin törösin tuta bermiş eti bermiş (Doğu yüzü 1. satır)

(Yukarıda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlunun üzerinde atalarım, dedelerim Bumın Kağan (ve) İstemi Kağan tahta oturmuş. Tahta oturup Türk halkının ülkesini (ve) yasalarını tutuvermiş, düzenleyivermişler.)


Yeti yüz er bolmış yeti yüz er bolup elsiremiş kagansıramış bodunug küngedmiş kuladmış bodunug türük törösin ıçgınmış bodunug eçüm apam törösinçe yaratmış boşgurmış tölis tarduş bodunug anta etmiş (Doğu yüzü 13. satır)

(Yedi yüz asker olmuş. Yedi yüz asker olup yurtsuz bırakılmış, kağansız bırakılmış halkı, cariye (ve) köle olmuş halkı, Türk yasalarını kaybetmiş halkı atalarım, dedelerim yasalarına göre (uygun olarak) yeniden örgütlemiş, eğitmiş (öğretmiş). Tölis (ve) Tarduş halklarını orada örgütlemiş.)


Eçim kagan olurtukda özüm tarduş bodun üze şad ertim eçim kagan birle ilgerü yaşıl ügüz şantung yazıka tegi süledimiz kurıgaru temir kapıgka tegi süledimiz kögmen aşa kı[rkız yeringe tegi süledimiz] (Doğu yüzü 17. satır)

(Amcam kağan tahta oturduğunda kendim Tarduş halkının başında şaddım. Amcam kağan ile doğuda Sarı Irmak’a (ve) Şandong Ovası’na kadar sefer ettik. Batıda Demir Kapı’ya kadar sefer ettik. Kögmen’i aşarak Kırgız yurduna kadar sefer ettik.)


Umay teg ögüm katun kutınga inim köl tegin er at bultı altı yegirmi yaşınga eçim kagan elin törösin ança kazgantı altı çuv sogdak tapa süledimiz buzdumuz tavgaç ong totok beş t[ümen sü kelti ıdok başda süngüşdümüz] (Doğu yüzü 31. satır)

(Umay gibi annem hatunun talihi sayesinde kardeşim Köl Tegin erlik adını buldu. On altı yaşında, amcam kağan yurdunu, yasalarını öylece elde etti. Altı Çuv Soğdak tarafına doğru sefer ettik, (onları) dağıttık. Çinli Ong Totok (komutasındaki) elli bin asker geldi. Idok Baş’ta savaştık.)


Köl tegin azman akıg binip oplayu tegdi altı erig sançdı sü tegişinte yetinç erig kılıçladı ekinti koşulgakda ediz birle süngüşdümüz köl tegin az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı (Kuzey yüzü 5. satır)

(Köl Tegin azman ak atına binip ileri atılıp saldırdı. Altı askeri mızrakladı. Ordu saldırdığında yedinci askeri de kılıçladı. İkinci olarak Koşulgak’ta Edizlerle savaştık. Köl Tegin Az yağız (atına) binip ileri atılıp saldırıp bir askeri mızrakladı.) (Aydın 2017).

Kaynakça

Aksan, Doğan (1983). “Köktürkçenin Sözvarlığı Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1980-1981, 17-21.

Alyılmaz, Cengiz (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay Yay.

Ariz, Erkin-Erhan Aydın (2014). Qedimki Türk Yeziqidiki Taş Pütükler. Ürümçi: Xinjiang Helq Neşriyati.

Aydarov, G. (1971). Yazık Orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti VIII veka. Almatı: Akademiya Nauk Kazakskoy SSR.

Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.

Aydın, Erhan (2017). Türk Runik Bibliyografyası. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.

Barutçu, F. Sema (1983). “Kül Tigin mi? Köl Tigin mi?” Türk Dünyası Araştırmaları 22, 101-104.

Bazılhan, Napil (2005). Kazakstan Tarihı Turalı Turki Derektemeleri II, Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orhon, Yenisey, Talas). Almatı.

Bazin, Louis (1981). “Kül Tegin ou Köl Tegin?” Klaus Röhrborn-Horst W. Brands (Yay.): Scholia, Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1-7. Türkçesi: “Kül Tegin mi Köl Tegin mi?. Türkçeye çev.: Ebru Kabakçı, Dil Araştırmaları 19, (2016), 209-214.

Berta, Árpád (2004). Szavaimat Jól Halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate Press. Türkçesi: Sözlerimi İyi Dinleyin: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Türkçeye çev.: Emine Yılmaz, Ankara, 2010: TDK Yay.

Bold, Lubsandorj (1990). BNMAU-ın nutag dah’ hadnı biçees. Ulaanbaatar: Ulsın Hevlelijn Gazar.

Caferoğlu, Ahmet (1984). Türk Dili Tarihi I. İstanbul: Enderun Yay.

Dévéria, J. Gabriel (1891). “La stèle funéraire de Kiuèh-T’eghin, notice Ye-lu-tchou”. T’oung pao 2/3, 229-231.

Ercilasun, Ahmet Bican (1994). “Köl Tigin Yazıtı Bir Nutuk Metni midir?”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1990, 223-233.

Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yay.

Ercilasun, Bilge (1999). “Orhun Abideleri Hakkında Türkiye’deki İlk Bilgiler”. 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 409-422.

Ergin, Muharrem (1970). Orhun Abideleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.

Gabain, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri. Türkçeye çev.: Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Geng Shimin-Wei Cuiyi (2010). Gudai tujueyu yufa. Beijing: Zhongyang Minzu daxue chubanshe.

Heikel, A. O.-H. G. von Gabelentz-J. G. Dévéria-O. Donner (1892). Inscriptions de l’Orkhon, recueillies par l’expédition finnoise de 1890 et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors.

Jisl, Lumir (1963). “Kül-Tegin Anıtında 1958’de Yapılan Arkeoloji Araştırmalarının Sonuçları”. Belleten 27/107, 387-410.

Joldasbekov, Mirzatay-Sartkojaulı Karjaubay (2005). Orhon Eskertkişterining Tolık Atlası. Astana: Kül Tegin Neşriyat.

Karjaubay, Sartkojaulı (2003). Orhon Muraları. Astana: Kül Tegin Neşriyat.

Malov, Sergey Ye. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, tekstı i issledovaniya. Moskva-Leningrad.

Melioranskiy, P. M. (1899). Pamyatnik’ v’ çest’ Kyul’ Tegina. St.-Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.

Orkun, Hüseyin Namık (1936). Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yay.

Ölmez, Mehmet (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yay.

Radloff, Wilhelm (1892). Atlas drevnostey Mongolii. Trudı Orhonskoy Ekspeditsii. c. 1. St.-Petersburg.

Radloff, Wilhelm (1893). Atlas drevnostey Mongolii. Trudı Orhonskoy Ekspeditsii. c. 2. St.-Petersburg.

Radloff, Wilhelm (1894). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, I: Das Denkmal zu Ehren der Prinzen Kül Tegin. St.-Petersburg.

Radloff, Wilhelm (1894). “Die alttürkischen Inschriften der Mongolei erste Lieferung. Die Denkmäler von Koscho-Zaidam. Text, Transcription und Übersetzung”. Bulletin de l’Académie Impériale des Sciences 3, 1-83.

Radloff, Wilhelm (1894). “Die alttürkischen Inschriften der Mongolei zweite Lieferung. Die Denkmäler von Koscho Zaidam. Glossar, Index und die Chinesischen Inschriften, übersetzt von W. P. Wassilijew”. Bulletin de l’Académie Impériale des Sciences 3, 83-174.

Radloff, Wilhelm (1895). Die alttürkische Inschriften der Mongolei. St.-Petersburg.

Radloff, Wilhelm (1896). Atlas drevnostey Mongolii. Trudı Orhonskoy Ekspeditsii. c. 3. St.-Petersburg.

Radloff, Wilhelm (1897). Die alttürkische Inschriften der Mongolei. (Neue Folge). St.-Petersburg.

Recebov, Ebülfez-Yunus Memmedov (1993). Orhon Yenisey Abideleri. Bakı: Yazıçı Neşriyat.

Sertkaya, Osman Fikri (1988). “Eski Türkçe (Göktürkçe ve Uygurca) Araştırıcısı Olarak Wilhelm Radloff”. Türk Dili 444, 303-317.

Sertkaya, Osman Fikri (1995). “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Kül Tigin mi~Köl Tigin mi?”. Göktürk Tarihinin Meseleleri. Ankara: TKAE Yay., 129-133.

Şirin, Hatice (2015). Kül Tigin Yazıtı, Notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.

Şirin, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Taşağıl, Ahmet (2004). Gök-Türkler III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.

Taşağıl, Ahmet (2004). “Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında”. Belleten 68/252, 403-421.

Tekin, Talat (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University Press.

Tekin, Talat (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Temir, Ahmet (1981). “Türkçe Kül-Tigin ve Moğolca Otçigin Adları Üzerine”. Klaus Röhrborn-Horst W. Brands (Yay.): Scholia, Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 194-200.

Thomsen, Vilhelm (1893). “Déchiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’lénisséi, notice préliminaire”. Bulletin de Académie Royale des Sciences et des Letters de Danemark, 285-299.

Thomsen, Vilhelm (1896). "Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées". Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 5, 1-224.

Thomsen, Vilhelm (1935). “Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler”. Türkçeye çev.: Ragıp Hulusi Özdem, Türkiyat Mecmuası 3, 81-119.

Thomsen, Vilhelm (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları. Türkçeye çev.: Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Togan, İsenbike-Gülnar Kara-Cahide Baysal (2006). Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.

Yadrintsev, Nikolay M. (1889). “Predvaritel’nıy otçet o poyezdke c arhaeologiçeskoy i etnografiçeskoy tselyu v severnuyu Mongoliyu i verşinı Orhona”. İzvestiya Vsorgo 20/4, 1-13.

Atıf Bilgileri

Aydın, Erhan. "KÖL TEGİN YAZITI". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kol-tegin-yaziti. [Erişim Tarihi: 26 Nisan 2025].

Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem