18. yüzyılın âlim, şair ve şeyhülislâmlarından olan Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi’ye (d. 1085/1674- ö. 1162/1749) ait siyasetnâme türünde eser. Müellif, Kâtib Çelebi, İbn Haldûn ve Makrizî’nin görüşlerinden faydalanarak hazırladığı eserinde öncekilerden farklı olarak çözümü kanun-ı kadime dönüşte aramak yerine sorunların çözüm yollarının da devirden devire değiştiğini vurgulayarak yeni çözüm önerileri sunmaktadır. Eser mukaddime, iki bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır. Müellif mukaddime kısmında siyasetin öneminden bahsetmektedir. Her devletin ortaya çıkma ve varlığını devam ettirebilmesi için siyasetin şart olduğunu, siyasetin hükümlerden ibaret olup hükümlerin ise idarecilerin pratik kurallarından oluşan aklî siyaseti ve ilâhi hükümlerden oluşan şer'î siyaseti meydana getirdiğini belirtmektedir. Ona göre şer'î ve aklî siyasette ihmale yer yoktur, eğer ihmal olursa devlet ve millet düzeni zarar görür. Birinci bölümde öncelikle devletlerin ömrünü insan ömrüne izafeten üç aşamada izah eden Üç Durum Yasasını anlatır. Ardından toplumu oluşturan dört temel unsuru metaforik olarak insan bedenindeki dört unsur üzerinden anlatan Organizmacı Yaklaşımdan bahseder. Müteakiben İbn Haldun’dan aldığı ve devletlerin muhakkak tecrübe ettikleri beş tavrı izah eder. İkinci bölümde ise devletin refah zamanında gereksiz zevklerin ihtiyaç gibi algılanması, zevk ve rahatın örf ve adet haline gelmesi, savaş için gerekli eğitim ve aletlerin ihmal edilmesi gibi devletlerde adet ve alışkanlık haline gelen ve insanoğlunun karakterinde yerleşmiş olan önemli özelliklerden bahseder. Yine bu bölümde kalem ve kılıç ehlinin devlet için önemine değinir. İkinci bölümü mali sıkıntılar ve çözüm yollarına ilişkin nasihatlarla bitirir. Sonuç bölümünde Osmanlı Devleti’nin Viyana Bozgunu ve Karlofça Antlaşması'na giden süreçte yaşanan olayları özetlemiştir (bk. Pîrîzâde Mehmed Sahib Efendi 2020).

Eserin dili Arapça ve Farsça kelime ve tamlamaların yoğun olarak kullanılmasından kaynaklı oldukça ağırdır. Müellif, anlatımı zenginleştirmek için eş anlamlı kelimeleri sık sık peş peşe kullandığı gibi secili ifadelere de başvurmuştur. Görüşlerini güçlendirmek için yer yer ayet ve hadislere yer verirken meşhur tarihçi ve düşünürlerin sözlerini de kullanmıştır.

Bu eserin Pîrî-zâde’ye ait olmadığı Naîmâ tarihinin mukaddimesi olduğu iddia edilmektedir. İki eser arasındaki birtakım benzerliklere rağmen farklılıkların da bulunması bu eserin müstakil bir eser olarak değerlendirilmesini gerektirmektedir. Öncelikle eserde bulunan mukaddime kısmı Naîmâ tarihinin girişinde bulunmamaktadır (İpşirli 2014: 21). Ayrıca Münir Aktepe, Naîmâ Tarihi'nin ilk yazma nüshalarını karşılaştırdığı çalışmasında ilk yazma nüshaların giriş kısmı ile sonrakiler arasında birtakım farklılıklar tespit etmiştir ki bu farklılıklar iki eser arasındaki farklılıklara da işaret etmektedir (Aktepe 1949: 38). Diğer taraftan İstanbul Üniversitesi Yazma Eserler Koleksiyonunda Pîrî-zâde adına katologlanması ve Osmanlı Siyâsetnâmeleri ile ilgili yapılan literatür çalışmalarında bu katalog numarasına atfen Pîrî-zâde’nin eseri olarak verilmesi de eserin ona ait olduğunu göstermektedir.

Kitâbü’s-Siyâse fî Etvâri’l-Hamse’nin İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY, nr. 2698’de kayıtlı tek nüshası bulunmaktadır (Levend 1962: 187-188; Çolak 2003: 370; Özcan 2007: 289). Eser, Hilal Çiftçi tarafından transkribe edilerek yayımlanmıştır (Pîrîzâde Mehmed Sahib Efendi 2020).

Müellifin biyografisi için bk. “Pîrî-zâde, Mehmed Sâhib Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/pirizade-mehmed-sahib-efendi