Mirza Fethali Ahundzade’nin Tiflis’te 1283/1866-67 yılında kaleme alınan, sekiz mektuptan oluşan eseri. Eserin tam adı Hindistan Şehzadesi Kemâlüddövle’nin Öz Dostu İran Şehzadesi Celâlüddevle’ye Yazdığı Üç Mektub ve Celâlüddevle’nin Ona Gönderdiği Cevabı’dır. Eserin dokuz elyazma nüshası vardır. Bunlardan ikisi Azerbaycan Türkçesiyle, ikisi Rusça, 5’i ise Farsça olarak yazılmıştır. Eserin ilk baskısı 1924’te Bakü’de “Yeni Elifba Komitesi” tarafından basılmıştır. İlk ilmî neşri ise 1938’de yapılmıştır. Eserin konusunu, Hindistan şehzadesi Kemalüddövle’nin öz dostu İran Şehzadesi Celalüddevle’ye Farsça yazdığı üç mektubun ve Celalüddevle’nin ona gönderdiği cevabın Türkî dilindeki tercümesi oluşturur. Hayalî bir karakter olarak canlandırılan Hindistan şehzadesi Kemalüddövle, arkadaşı İran şehzadesi Celalüddevle’ye üç mektup yazar, Celalüddevle de O’na bir mektupla cevap verir. İki şehzadenin mektuplarını alan üçüncü bir kişi “mülhakât” başlığı altında üç mektup kaleme alır. Bu yedi mektubu istinsah eden bir başka kişi de her bir mektubun başına kısa bir mektup ilave eder. Kemalüddövle Mektupları dinî, siyasi, toplumsal konuların, hayalî kahramanlar tarafından ele alındığı sembolik bir eserdir.

Birinci Mektup, Hindistan şehzadesi Kemalüddövle’nin, arkadaşı İran şehzadesi Cemalüddevle’ye yazdığı mektuptur. Kemalüddövle, İran’ın durumuna çok üzüldüğünü, Arapların orayı işgal etmeden ve İslamiyet gelmeden önce halkın müreffeh bir hayata sahip olduğunu; ancak Araplar ve İslam dininin gelmesiyle birlikte İran’daki medeniyetin tamamen yıkıldığını, İran’ın artık refah bir seviyede kalamadığını dile getirir. İkinci Mektup da Kemalüddövle’nin Cemalüddevle’ye yazdığı mektuptur. Bu mektupta İslam dinine ve din adamlarına ağır pek çok eleştiri mevcuttur. Kemalüddövle, İran halkının cahil kalmasının nedenlerinden birinin, öğrenmesi zor olduğu için Arap alfabesi olduğunu, din adamlarının Arapça hutbe okuduğunu ve dolayısıyla hiç kimsenin bir şey anlamadığını, din adamlarının halka saçma sapan bilgiler verdiğini, insanları sürekli cehennemle korkuttuklarını; İslam dininin bazı kurallarının mantığa uymadığını ve halkın hurafelere, batıl inançlara inandığını yazar. Üçüncü Mektup, Kemalüddövle’nin Cemalüddevle’ye yazdığı son mektuptur. Kemalüddövle, bu mektubunda da hurafelerden ve halkın cehaletinden bahseder. Şahların, dinî inançları sömürerek halkı kullandığını; İslam dininin çok eşliliğe izin vererek hata yaptığını ve kadınlara hakaret ettiğini, İslam dininde “protestanizm”in mutlaka gerekli olduğunu dile getirmiştir. İran Şehzadesi Celalüddevle’nin Hindistan Şehzadesi Kemalüddövle’ye yazdığı cevap mektubunda; Celalüddevle, Hindistan şehzadesine çok kızar. Söylediklerinin doğru olmadığı, böyle saçma fikirleri Avrupa’dan aldığı, İslam dininin tam tersine, Arapların eski kötü alışkanlıklarını ortadan kaldırdığı, Hindistan’da da pek çok vahşi uygulamaların olduğu şeklinde cevap verir. Diğer üç mektupta Kemalüddövle’nin Cemalüddevle’ye yazdığı mektuplarda dile getirilen düşüncüler desteklenir; Mülhakât’ta ise eleştiriye açık olunması gerektiği ve yapılan eleştirilere cevap beklendiği dile getirilir. Ahundzade, bu mektuplarında kendi metaryalist ideolojisine göre Doğu’yu ve Doğu’nun geri kalmasına neden olan şeyleri dile getirmiştir. Sedat Adıgüzel’in de Mirza Fethali-Ahundov’un Doğunun Aydınlanması ve İlerlemesi Yolundaki Düşünceleri adlı bildirisinde vurguladığı gibi, İran adeta tüm Doğu’nun sembolü olarak kullanılmıştır. Birinci mektupta Kemalüddövle, İngiliz, Fireng, Yeni Dünya gibi pek çok yeri gezdiğini; ancak İran’da gördüklerinden sonra çok üzüldüğünü dile getirir. Dolayısıyla, Ahundzade, daha ilk cümleden Doğu’nun Batı karşısında geri kaldığını hissettirmiştir. Yavuz Akpınar, Mirza Feth-Ali Ahund-zade (Bütün Yönleriyle) adlı doktora tezinde; kısaca Kemalüddövle Mektupları adıyla bilinen bu eserin, bize Avrupa’da Voltaire’nin Felsefi Mektuplar ve İngilizler Hakkında Mektuplar eseriyle, Montesqui’nin Acem Mektupları adlı eserini hatırlattığını ve söz konusu bu eserlerin üslup, konu ve fikir bakımından birbirine benzediklerini söyler.

Kemalüddevle Mektupları’nın nüshaları, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyet İlimler Akademisi, Cumhuriyet Elyazmaları Vakfı'nda bulunmaktadır. Yavuz Akpınar, doktora tezinde; 178 numarada kayıtlı bulunan nüshanın Ahundzade’nin kendi elyazısıyla ve Azerbaycan Türkçesiyle yazıldığı, diğer sekiz nüshanın ise Ahundzade tarafından hattatlara yazdırdığı ve nüshalar arasında bazı farklılıkların olduğu, eserin devamlı işlendiği ve esere ilavelerin olduğu bilgisini verir. Yine Akpınar’a göre 96 numaralı, üzerinde düzeltme yapılan ve Azerbaycan Türkçesiyle yazılan nüsha, en mükemmel nüsha olarak kabul edilmektedir. Ahundzade, bu nüshanın Farsça tercümesini Mirza Yusuf Han’la (tahminen 1866), Rusça tercümesini de Adolf Petroviç Berje ile birlikte (tahminen 1874’de) yapmıştır.

Yazarın biyografisi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. "Mirza Fethali Ahund-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mirza-fethali-ahundzade