Türkiye’de yazılmış en kapsamlı ve en hacimli ilk ansiklopedi. Türk ilim âleminde ilk örnekleri Ali Suavi’nin Kamusü’l-Ulum ve’l-Maarif ile Ahmet Rifat’ın Lugat-i Tarihiye ve Coğrafiye gibi eserlerinden sonra kaleme alınan Kamusu’l-A’lâm, “tarih”, “coğrafya” ve “meşhur adamlar”a ilişkin altı ciltten oluşan büyük bir eserdir. Başka bir ifade ile “bu büyük eser umûmî bir tarih, coğrafya ve meşhur adamlar” (Akün 1991: XV) ansiklopedisidir. Ş. Sami, özellikle İslam dünyasına ilişkin çok sayıdaki maddeleri ile devrinde âdeta İslam ansiklopedisi hizmeti gören Kamusu’l-A’lâm’ını, “tarih ve coğrafya fenlerinin bir mahzen-i kebiri” olarak niteler. O günün şartları ve imkânları dikkate alındığında eser, hakikaten yazarın da ifade ettiği gibi dünyayı, özellikle de Türk ve İslam dünyasını tarih ve coğrafya bağlamında gören, içeren ve dikkatlere sunan büyük bir ilim mahzenidir. Bu mahzenin ne denli bir umman olduğu daha Kamusu’l-A’lâm’ın ilk sayfasında kapsama ilişkin verilen bilgide görülür: ‘Tarih ve coğrafya lügatini ve sahih tabirle bütün özel isimleri içerir. Tarihle ilgili olanlar: bütün kavim ve milletler, peygamberler, halifeler, sahabeler, tabiîn, hadis ravileri, hükümdarlar, melikler, emirler, vezirler, hâkimler, bilginler, âlimler, fakihler, evliyalar, şeyhler, edipler, şairler, tabipler, tarihçiler, seyyahlar, hüner sahipleri, mitolojik kahramanlar, özetle Doğu’dan Batı’ya, eski zamandan yeni zamana kadar tüm meşhurların isimleri, tercüme-i hâlleri, eserleri, teliflerinin tarifi; coğrafya ile ilgili olanlar: kıtalar, memleketler, devletler, denizler, boğazlar, adalar, dağlar, nehirler, göller ile ovaların, gerek eski ve gerek yeni kasabalarla büyücek köylerin isimleri, mevkileri, uzunluk ve genişlikleri, tarihî durumları ve tabii hâlleri, ahalilerinin miktarı, başlıca ürünleri ve ihracatları kısaca mümkün olan etraflı, ayrıntılı açıklamalar…’ Daha iç kapakta karşımıza çıkan kitaba ilişkin bu kısa bilgi, Kamusu’l-A’lâm’ın nasıl şümullü ve etraflı bir ansiklopedi olduğunu gösterir. “Eser, Şark ve Garba ait has isimler lügati olduğundan içinde târihî, dinî, ilmî ıstılâh ve tabirler yer almamıştır. Şemseddin Sâmi ayrıca böyle tâbir ve ıstılahları ihtivâ edecek bir Kamusü’l-ulûm yazmayı düşünmüşse de tâbilerin isteksizliği ve kendi yorgunluğu dolaysıyla bunu gerçekleştirememiştir.” (Akün 1991: XV)

Devrin matbuatı ile ilim âleminde geniş yankı yapan Kamusu’l-A’lâm, Ş. Sami’nin yayıncısı olan Mihran Efendi’nin “Sahib ve tâbi’-i Kitabın İfadesi” başlıklı yazısı ile okura açılır. İkinci Abdülhamit’i tebcil cümleleriyle başlayan bu yazıyı, Kamusu’l-A’lâm’ın müellifi Ş. Sami’nin yaklaşık sekiz buçuk sayfalık kapsamlı bir “İfade-i Meram”ı takip eder. Hemen bütün eserine bu benzer ifadeyi koymayı itiyat hâline getiren Ş. Sami’nin Kamusu’l-A’lâm’daki bu “İfade-i Meram”ı hakikaten şayan-ı dikkattir. Zira ilmin gelişmesinin, ilim adamının çalışma aşkı ve arzusunun kaynaklarının, ansiklopedisinin üzerine kurulduğu iki ilmin, yani “tarih” ve “coğrafya” ilminin mahiyetinin, bu ilimlerin temel hususiyeti, farkları, benzerlikleri, birbirleriyle olan münasebetlerinin izah edildiği bu kapsamlı “İfade-i Meram”, gerçekten de onun nasıl ilim aşkı ve araştırma ruhuyla mücehhez, meraklı, mütecessis ve mütebahhir bir âlim olduğunu sarahatle dikkatlere sunar. İnsanı, araştırmaya ve çalışmaya sevk eden ana saikin, her ilmin ve fennin kendine mahsus olan “lezzet”i ve “zevk”i olduğunu düşünen Ş. Sami, şayet bu “tetebbua sevk ve icbar eder bir his” olmasaydı insanın, bunca ilmi ve fenni ortaya koyamayacağını söyler. Ona göre “insanı bu kadar külfet ve meşakkat ihtiyarına icbar eden şey mensup bulunduğu âlemin kalbine ilka etmiş olduğu bir lezzettir ki bu lezzet, âdeta aşk gibi sahibinin rahatını kaldırdığı hâlde kendisi için ondan büyük zevk ve saadet olamaz.”

Kamusü’l-A’lâm gibi büyük bir eserin kaleme alınması kuşkusuz sebepsiz değildir. Bunun ana sebebi, bizde o sıralarda Batı ve bazı bakımlardan eksik olmakla birlikte Doğu dillerinde olduğu gibi kapsamlı ve bütünlüklü bir coğrafya, tarih ve meşhur adamlar ansiklopedisinin bulunmamasıdır. Kamusü’l-A’lâm’da ifade ettiğine göre Ş. Sami, bizde “bu kabilden mükemmel bir kitap bulunmadığına eskiden beri teessüf” etmiş ve bu eksikliği gidermek için de gönlünde kuvvetli bir arzu duymuştur. Ancak coğrafya, tarih ve meşhur adamlar ansiklopedisini hazırlamanın ne demek olduğunu bilen Ş. Sami, bu işin büyüklüğü ve zorluğu karşısında “arzu ve acz arasında mütereddit” kalmış ve bu yüzden bu işe bir süre girişememiştir. Ta ki devrin önemli yayıncısı Mihran Efendi’nin “müracaat ve iltiması”na kadar… Bu müracaat ve iltimas üzerine ‘arzusu aczine’ galip gelen Sami, tüm “vesait-i lazımeyi” tedarik ederek söz konusu ansiklopediyi kaleme almaya başlamıştır.

Ş. Sami Kamusü’l-A’lâm’ı, kuşkusuz Doğu, Batı ve millî kaynakları esas alarak hazırlamıştır. Batılı kaynakları arasında eserine de numune teşkil eden M. N. Bouillet’in Dictionnaire Universel D’historie et de Géeographie adlı ansiklopedisi önemli yer işgal eder. Bununla birlikte yine Batı’dan G. Vapereau, V. de Saint Martin, A. Dantés gibi yazarların çalışmalarından da yararlanmıştır. “İfade-i Meram”da ve ikinci cildin sonuna ilave ettiği “Kamusü’l-A’lâm’ı tahrir için müracaat olunan kitaplar”da kaydettiğine göre yazar, İslam dünyasında kaleme alınmış olan tarih, coğrafya ve şahsiyetlerle ilgili temel kaynakları da çok yoğun bir şekilde gözden geçirmiş, bunlardan azami ölçüde istifade etmiştir. Bunların dışında Osmanlı sahasında muhtelif konularda ortaya koyduğumuz millî kaynaklarımızı da görmüş ve onları kullanmıştır. Ancak ‘M. Süreyya’nınki gibi önceden uzun bir hazırlığı olmayan Şemsettin Sami, Osmanlı şahsiyetlerine dair maddelere Sicill-i Osmanî’deki kadar çeşitli tarih kitaplarına ve hususi kaynaklara gidememiş, mehazları sınırlı ve öncekini yineleyen hâl tercümesi eserlerinden öteye geçememiş, bu itibarla Türk meşhurları hakkında verdiği hâl tercümeleri bilhassa hayat seyirlerini gösteren tarihler itibarıyla kifâyetsiz ve daha ziyade umumi bir tanıtmadan ibaret kalmıştır. Bununla beraber yazma şuara tezkirelerinin ekserisi ile Şakayık’ın çeşitli yazma zeyillerinden istifade ettiği gibi kaynakları arasında Kadri Çelebi’nin bugün kaybolmuş şuara tezkiresinin dahi bulunduğunu kaydedelim. Doğu için D’Herbelot ve De Ross’nin ansiklopedik eserlerine de müracaat’ etmiştir (Akün 1991: XV, XVI).

Sözlükte yer alan maddelerden ve “İfade-i Meram”daki açıklamalarından anlaşılıyor ki Ş. Sami, Kamusü’l-A’lâm’a Doğu ve Batı kaynaklarında gördüğü tüm maddeleri almamıştır. Bu noktada son derece isabetli bir yöntemi ya da ölçüyü benimseyen Ş. Sami, madde “intihabı”nda/seçiminde ve aktarılmasında “bizim ihtiyacımızı” öncelemiş ve buna göre ansiklopedisini oluşturmuştur. Bu çerçevede bazı maddeleri Batı kaynaklarından olduğu gibi bire bir, bazılarını lüzum derecesine göre kısaltarak veya ilave ederek, genişleterek aktarmış, Batı ansiklopedilerinde yer almayan Doğu, İslam ve Türk âlemine ait bazı maddeleri de bizzat kendisi telif etmiştir. Özetle söylemek gerekirse Kamusü’l-A’lâm, ilk oluştan ve başka noktalardan kaynaklı bazı eksiklerine rağmen Doğu ve Batı kaynaklarını etraflı şekilde gören, değerlendiren, onlardan olabildiğince yararlanan, ancak yazıldığı tarih, kültür ve coğrafya realitesini de göz ardı etmeyen, “kendimizi” azami ölçüde önceleyen “millî” bir ansiklopedidir.

Kamusü’l-A’lâm, düzenli olarak on beş günde bir fasiküller hâlinde 1304/1889 yılında yayınlanmaya başlanmış ve bu yayınlar 1899 yılı Şubat ortalarında tamamlanmıştır. Her cildin künye sayfasındaki kayda göre İstanbul’da Mihran Matbaası’nda “Maarif Nezaret-i Celilesi tarafından takdir ve tahsin olunarak tab’” olunan Kamusü’l-A’lâm’ın Birinci Cildi (15+800 s.) 1306/1889’da; İkinci Cildi (2+801-1600) 1306/1889’da; Üçüncü Cildi (2+1603-2400) 1308/1891’de; Dördüncü Cildi (2+2403-3200) 1311/1894’te; Beşinci Cildi (2+3203-4000) 1314/1896’da ve Altıncı Cildi (2+4003-4830+1) 1316/1899’de yayımlanmıştır. Bu döküme göre Kamusü’l-A’lâm, ana metinden önce Mihran Efendi ve Ş. Sami’nin açıklamaları ile künye bilgilerinin yer aldığı Arap alfabesiyle işaretlenmiş 15, altı cilt boyunca sadece maddelerin yer aldığı 4830 ve en sonda “İhtar” başlıklı açıklamanın yer aldığı 1 (15+4830+1) sayfadan ibaret bir ansiklopedidir. Bazı maddeleriyle bugün bile bir başvuru kaynağı niteliğinde olan bu devasa eser, tamamlandığında dönemin ilim ve matbuat âleminde büyük yankı uyandırmış, hakkında pek çok yazı yazılmıştır.

Şemsettin Sami’nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami