Şemsettin Sami’nin baskısı tamamlanamamış Arapça sözlüğü. Roman, tiyatro, dil bilim, dil bilgisi, alfabe, imla, Türk dili ve kültürü, şiir tahlili, ansiklopedi, gazete, dergi gibi son derece geniş tür ve alanlarda kaleme aldığı ve genelde alanın ilki olma vasfını taşıyan çalışmalarıyla “muharrir-i yegâne” sıfatını ziyadesiyle hak eden Şemsettin Sami’nin asıl uzmanlık ve meşguliyet sahası, hiç kuşkusuz kendisinin de bilhassa vurguladığı gibi sözlükçülüktür. Bu sahada neleri yapabileceğinin ilk işaretini daha 1299 yılında yayımladığı Kamus-i Fransevi ile gösteren Ş. Sami, asıl kudretini, sözlükçülükteki birikimi ve yetkinliğiyle zirve bir şahsiyet olduğunu 1317 yılında yayımladığı Kamus-i Türki ile kanıtlar. Kamus-i Arabi ise onun bu iki tarih arasında 1313 yılında defter defter neşrine başladığı ama bazı sebeplerden dolayı tamamlayamadığı “tertib-i cedîd” üzere müesses “Arabiden Türkçeye Mükemmel Lugat Kitabı”dır. Kamus-i Arabi’nin daha kapak bilgilerinde yer alan “Arabiden Türkçeye” ibaresinden de anlaşılacağı gibi sözlük, Arapçanın öğrenilmesini ya da öğretilmesini sağlamak veya kolaylaştırmak için hazırlanmıştır. Sami bu hususu, Kamus-i Arabi’nin başına koyduğu “İfade-i Mahsusa”sında da ifade etmektedir. Burada yazar, Arapça öğreniminin başlıca gerekliliğinin “mükemmel bir lügat kitabı”nın varlığına bağlı olduğunu, bizde bu sahada öteden beri söz konusu eksikliğin ve ihtiyacın şiddetli şekilde hissedildiğini ve bu çerçevede ihtiyacı karşılamak için “acizane bir hizmet olmak üzere” Kamus-i Arabi’ye giriştiğini açıkça belirtir.

Eksikliği duyulan bir ihtiyacı karşılamak üzere bu işe girişen Ş. Sami, Kamus-i Arabi’yi hazırlarken kuşkusuz sözlük için elzem olan yöntemleri ve yine belli başlı kaynakları esas almış ve her ne kadar neşri tamamlanamasa da sonuçta “mükemmel bir lügat” kitabı ortaya koymuştur. Sami, Kamus-i Arabi’de tatbik ettiği usulü, yöneldiği ve kullandığı kaynakları sözlüğünün başına koyduğu “İfade-i Mahsusa”da kaydeder. Burada ve Kamus-i Arabi’nin muhtelif maddelerindeki izahlarından anlaşıldığına göre Sami, başta Arap olmak üzere Batı ve Doğu dilleri ile Osmanlı sahasında kaleme alınmış Arapça ile ilgili ne kadar “kütüb-i mutebere” var ise o kaynaklardan azami ölçüde yararlanmıştır. Bunlar, ‘özellikle Kamus ve şerhi Tacü’l-Arus, Sıhah, Lisanü’l-Arab, Muhitü’l-Muhit, Kamizirski’nin, Fransız Stanley Lane ve Catafago’nun İngiliz, Freitag ve Golius’un Latin dillerinde, her biri birçok cilt olmak üzere toplamış ve düzenlemiş oldukları Arapça sözlükler, Müntehabü’l-Lüga, Keşşafü Istılahati’l-Fünûn gibi Arapça ve Farsça olarak Hindistan’da basılmış birçok muteber’ kaynaklardır. Sami, burada zikredilen bu ve benzeri tüm kaynaklara ulaştığını, hepsinden yararlandığını, birinde olan eksiği diğerine müracaatla giderdiğini ve böylece yeni usul üzere ‘mükemmel ve kullanışı kolay’ bir Arapça sözlüğü ortaya koyduğunu söyler.

Bir Tanzimat aydını olan Ş. Sami, zamana uygunluğu ve yeniliği, kolaylığı ve kullanışlılığı, düzenliliği ve işlevselliği her zaman öncelemiş, önemsemiş ve eserlerini buna uygun bir şekilde kaleme almıştır. Eserlerinde açık olarak görülen bu hususu, kendisi başka yazılarında olduğu gibi Servet-i Fünûn dergisine vermiş olduğu “Kamus-i Türki ve Kamus-i Arabi” başlıklı yazısında ‘her an başvurulan lügat kitaplarından beklenilen şeyin yalnız genişlik ve ayrıntılı açıklamalar olmadığını, bundan ziyade onların tertip güzelliğine ve en iyi kullanışlılığa sahip olmalarının elzem’ olduğunu vurgulayarak ifade eder. Ş. Sami, burada ve “İfade-i Mahsusa”da dillendirdiği bu yöntemi “tarz-ı cedit” ya da “tertib-i cedit” olarak niteler ve bu yeni tarzı, diğerlerinde olduğu gibi Kamus-i Arabi’de de uygular. Bu anlayışa bağlı olarak Ş. Sami, toplam “8942” (Jaradat 2020: 15) maddeden oluşan Kamus-i Arabi’deki maddeleri/kelimeleri, yanlış okumalara mahal vermeyecek şekilde harekeli ve alfabetik olarak düzenler. “Elif” maddesiyle başlayan sözlük “cenbu” maddesiyle sona erer. Sami, bu düzende kelimelerin yapı bakımından durumunu (isim, sıfat, zamir vb.), madde başlarında parantez içinde kısaltmalarla gösterir. Sözlüğünün ilgili yerinde de üç sütun hâlinde açıklamalarıyla verilen bu kısaltmalar son derece ayrıntılı ve işlevseldir. Sami, bunları toplu şekilde gösterdiği gibi sözlüğünde uygular. Bu kısaltmalarla birlikte kelimelerin kökenini de yine parantez içinde verir. Bu noktada kelime eğer Arapça ise tabii olarak herhangi bir açıklama yapmaz. Ama kelime eğer başka dillerden alınma ya da yerel dilde kullanılan bir versiyonu ise ya da Araplaşmışsa bunları yine parantez içinde (mesela “Türkçeden mehuz”, “Farisiden mehuz”, “Yunaniden mehuz”, “Yunaniden muarreb”; “Mağrib lügat-i ammiyesinde”, “Mağrib lügatinde”, “Mısır lügat-i ammiyesinde”, “Lafz-ı ecnebi olup Cezâyir lügat-i ammiyyesinde müstameldir”, “Lugat-i amiyede Türkçeden mehuz”, “Yemen lügatinde” gibi ifadelerle) belirtir, açıklar. Ayrıca Kamus-i Türki’de yaptığı gibi yeri geldiğinde kelimelerin asıllarını ya da özgün hâllerini parantez içinde vermeyi ihmal etmez. Bunlarla birlikte Sami, yapısını ve kökenini gösterdiği maddeleri/kelimeleri ise numaralayarak açıklar. Bu açıklamalarda, dil öğreniminin/öğretiminin esas alındığı dikkati çeker. Zira maddeler oldukça yalın ve açıktır. Ayrıca Sami açıkladığı maddelerin anlamlarını, “İfade-i Mahsusa”da belirttiği gibi muhtelif misaller, tanık ve dayanak olabilecek ayet-i kerimeler, hadis-i şerifler, Arap şairleri ve edebiyatçılarının şiir ve düz yazıları ile örnekler, destekler. Bazı özel terim ve atasözlerini yeri geldikçe açıklar, onların anlam ve kullanım yerlerini belirtir. Lüzumu hâlinde dil bilgisi ve kelime türetme kuralları ile eş anlamlı kelimeler arasındaki farkları da gösterir.

Ş. Sami’nin, Kamus-i Arabi’de en ince ayrıntısına kadar düşündüğü ve sözlüğünü buna göre düzenlediği söylenebilir. Bunu asıl, türemiş maddeler ve açıklamaların punto tercihlerinden de anlıyoruz. Buna göre Sami, asıl kelimeleri 24, türemiş kelimeleri 16, anlam ve örnekleri 12, bazı notlar ve düşünceleri ise 8 puntoluk harflerle tertip eder. Sadece bu nokta bile Sami’nin nasıl yeni tarza ve düzen fikrine bağlı modern bir sözlükçü olduğunu ispata kifayet eder.

Kamus-i Arabi, bu hususiyetleriyle birlikte ikinci defterin arka iç kısmında verilen abone listesiyle de dikkat çeken bir sözlüktür. Muhtelif vilayetlerden abone olanların isimlerinin verildiği bu listede tam 79 isim yer alır. “79 kişilik listenin büyük çoğunluğunun İzmir gümrük memurlarından oluşması dikkat çekicidir.” Bunlarla birlikte sözlüğün arka kapağının dış kısmında ‘yayın ve satış şartları’ başlığı altında “haftada her biri 8 sayfadan oluşan iki forma basılacağı, her on formanın bir defter oluşturacağı ve bunların geçici bir kapak içinde 5 kuruşa satılacağı” belirtilmektedir.” (Ün 2016: 125)

Kaynaklara erişebilme, onları kullanabilme yeteneği ve yeterliliği, uyguladığı yeni usulleri, kendine özgü izah şekilleri, örnekleme usulleri ve buna benzer daha başka hususiyetleri ile Türk sözlükçülüğünde tartışmasız önemli bir aşama olan Ş. Sami, Kamus-i Arabi’yi dört bin sayfalık iki büyük cilt olacak şekilde planlamış; ancak bunu, ‘sözlüğün iki cildinin kâğıdı temin edildiği, dağıtım yeri olan dükkânın kirası verildiği hâlde bazı engellerden satışta görülen azalma ve tabii giderlerin karşılanmasında ortaya çıkan müşküllerden dolayı’ gerçekleştirememiş, sözlüğü sadece cim harfi sonuna (cenbu maddesine) kadar yayımlayabilmiştir. 18 Ocak 1900 tarihinde Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanan yazısında sözlüğünü, Kamus-i Türki ile birlikte ikmal edeceğini vaat etse de bunu gerçekleştirememiştir.

1313 yılında Dersaadet'te Mahmut Bey Matbaası'nda defter defter neşrine başlanan Kamus-i Arabi, özgün hâliyle 504 sayfadan ibarettir. Sözlükte toplam “8942” (Jaradat 2020: 15) madde yer almaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami