Çaylak unvanıyla şöhret kazanmış Mehmed Tevfîk’in yarım kalmış şairler tezkiresi. Mehmed Tevfik, eserin adını Kâfile-i Şu‘arâ koyduğunu şu cümleyle ifade etmektedir: “1289 sene-i hicriyyesinde müşârün ileyh hazretleri şehr-emânet behiyyesine sâye-endâz-ı âtıfet olmaları üzerine emânet-i müşârün ileyhâ tanzîfât müdîrliğine tahvîl-i me’mûriyyet ve gazete neşrinden ferâgatle ihtilâs-ı vakt etdikçe ashâb-ı âsârın terceme-i hâlleriyle eserleri terceme zeyline ilâve edilerek tebyîz ü tertîb olunan mecelle Kâfile-i Şu‘arâ tevsîm edilip mevki-i intişâra konulmuşdur.” (Kutlar Oğuz vd. 2017: 20-21).

Eser ancak “dal” harfine kadar tamamlanabilmiştir. İbnülemin Mahmud Kemal’in “Tevfik Efendi, o tarihten sonra yirmi bir sene yaşadığı halde -her ne sebebe mebni ise- alt tarafını tahrir ve neşretmemiştir.” (İnal 1988: 9) ifadelerine bakılacak olursa tezkirenin tamamlanmama sebebi belli değildir. Tezkire 208 sayfadan ibarettir ve içinde 281 şairin biyografisi yer almaktadır (Kutlar Oğuz vd. 2017).

Eser mensur kısa bir mukaddimeyle başlamakta, sultan şairlere ayrılan bölümle devam etmektedir. Tevfîk, mensur mukaddimede insanın diğer varlıklardan zeka bakımından üstün olduğunu ifade ederek Sultan Abdülazîz’in övgüsüne geçer, eserini onun sayesinde yazdığını belirterek şiir söyleyen ilk sultanın kim olduğu meselesi üzerinde durur. Diğer tezkirecilerin bu konu hakkındaki görüşlerini de değerlendiren Tevfîk, Hasan Çelebi, Riyâzî ve Safâyî gibi tezkirecilerin II. Murad’ın ilk şiir söyleyen sultan olduğuna muhalefet ederek tezkiresine Osman Gazi ile başladığını belirtir. Osman Gazi biyografisine yer verilen ilk sultandır, ardından II. Murâd, Fâtih Sultan Mehmed, II. Bâyezîd, I. Selim, Kânûnî Sultan Süleymân, II. Selîm, III. Murâd, IV. Murâd, II. Mustafâ ve III. Ahmed gelmekte, son olarak da III. Selîm hakkında bilgi verilmektedir. 12 sultan şairden sonra 5 şehzadeye geçilir. Cem’le başlayan şehzadelere ayrılan kısım Korkud, Mustafâ ve Mehmed’le devam eder, Bâyezîd ile tamamlanır. Tezkirenin geri kalanı 264 şairin biyografisine ayrılmıştır. Burası da alfabetik olarak Âzerî ile başlayıp Dervîş ile son bulur.

Mehmed Tevfîk tezkiresine eski şairlerin yanında kendi zamanının şairlerini de almıştır. Biyografisi verilen şairler arasında ikisi de 1288/1871-72 tarihinde vefat eden İbrahim Hâlet Beyefendi ile Edhem Pertev Paşanın bulunması bu duruma delil teşkil etmektedir. Yazar çağdaşı şairler hakkındaki bilgileri bizzat kendilerinden aldığı ve bunlar başka kaynaklarda bulunmadığı için tezkirenin ilgili kısımları orijinallik arz eder (Akün 1993: 242).

Eserde şairlerin hayat ve eserlerine ait bilgiler aktarıldıktan sonra az sayıda şiir örneği verilmiş, metne ilgiyi arttırmak için çeşitli başlıklar altında anekdot ve latifeler kullanılmıştır. Metinde “Zeyl, Hâtıra, İstitrâd, İntihâ, Latîfe, Lâhika” gibi ara başlıklara yer verilmiştir. Şairlerin alıntılanan şiirleri genellikle Türkçe olup az sayıda Arapça ve Farsça şiire rastlanmaktadır.

Çaylak Tevfîk, Kâfile-i Şu‘arâ’da birtakım kaynaklardan da faydalanmıştır. Bunların içinde en çok kullandığı Fatîn’in Hâtimetü’l-Eş‘âr isimli tezkiresidir. Ayrıca Latîfî, Kınalızâde Hasan Çelebi, Âşık Çelebi, Riyâzî, Safâyî, Rızâ müracaat edilen tezkirelerdendir. Sefîne-i Kapudân-ı Deryâ, Şakâyıku’n-Nu‘mâniyyye gibi önemli biyografik eserler de metnin kaynaklıkları arasındadır. Tezkirede dikkat çeken hususlardan biri bu kaynaklardan aktarılan bilgilerin zaman zaman tashihten geçirilmiş olmasıdır.

Kâfile-i Şu‘arâ Anadolu sahasında yazılan son tezkirelerden biri olması bakımından önem arz etmektedir. Eser, on cüz hâlinde “Meşâhîr-i Şu‘arâ-yı Osmâniyye’nin Terâcim-i Ahvâliyle Ba‘zı Âsâr-ı Şi‘riyyelerini Câmi‘dir” alt başlığıyla Ramazan 1290/Ekim-Kasım 1873 ve 1293/1876 arasında üç senede yayımlanmış olup Fatma Sabiha Kutlar Oğuz-Müjgân Çakır-Hanife Koncu tarafından Latin harfleriyle neşredilmiştir (2012, 2017).

Yazarın biyografisi için bk. “Tevfîk, Mehmed Tevfîk, Çaylak Tevfîk, Çopur Tevfîk, Mehmed Tevfîk-i Dehlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik