Abdurrahman Süreyya’nın Belâgat-i Osmâniyye eleştirisine reddiye. Belâgat-i Osmâniyye’nin 1881’de ilk cüzünün yayımlanmasından bir buçuk ay kadar sonra 1882’de Abdurrahman Süreyya (d. 1257/1841 - ö. 1322/1904), Ta’lîkât-ı Belâgat-i Osmâniyye’yi yayımlayarak bu eseri bazı yönlerden tenkit etmiştir. Hacı İbrâhim Efendi (d. 1242/1826 - ö. 1306/1888), Ta’lîkât’ın eleştirilerine cevaplar yazarak bunu Temyîz-i Ta’lîkât adı ile 1882’de yayımlamıştır. On dokuz sayfadan oluşan İtmâm-ı Temyîz ise 10 Cemaziyelevvel 1299/30 Mart 1882 tarihinde Matbaa-i Osmaniyye’de basılmıştır. İBB Atatürk Kitaplığı’nda Bel_Osm_K.00555/07 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Eserin ismi, Hacı İbrahim Efendi’nin adı geçen Temyîz-i Ta’lîkât risalesine atfen, İtmâm-ı Temyîz (Temyîz’i tamamlama) olarak seçilmiştir. Hacı İbrahim Efendi, Temyîz-i Ta’lîkât eseriyle Abdurrahman Süreyya’nın Ta’lîkât-ı Belâgat-i Osmâniyye’de Ahmed Cevdet Paşa’ya (d. 1238/1823 - ö. 1313/1895) karşı dile getirdiği tenkitlere cevaplar vermiştir. Fakat Mahmud Esad’ın girişte ifade ettiği üzere bunlar Belâgat-i Osmâniyye’nin mantıkla alakalı olan lâhika bölümüne kadarki eleştirilerin edebî kısmına dair cevaplar içermekte olup kelami meseleleri içermemektedir. Oysa Abdurrahman Süreyya’nın Ta’lîkât’ında ve daha sonraki gazete yazılarında, Belâgat-i Osmâniyye’nin lâhika bölümündeki mantık bahisleriyle alakalı olarak da Cevdet Paşa’ya tenkitler yöneltilmektedir. Müellif, eserini bu eksiği gidermek üzere kaleme aldığını beyan etmektedir (Uyan 2023).

İtmâm-ı Temyîz, muhtevası açısından on dokuzuncu yüzyıldaki yoğun edebî ve belaği tartışmalar arasında farklı bir konumda bulunmaktadır. Peygamberlerin sözlerinin mantık açısından hangi önerme türü olduğu, “Allah birdir” önermesinin zanni mi yoksa kati/yakini mi olduğu gibi konulara dönem eserleri olan Hall-i Ta’lîkât ve Redd-i Tahlîl’de de kısaca değinilmiştir. Ancak İtmâm-ı Temyîz’de buna üçüncü bir mesele olan ve Abdurrahman Süreyya’nın (1299/1882: 3) bir gazete yazısından alınan “Allah’ın varlığı ve birliğinin apaçık bilinmesi takdirinde peygamber gönderilmesine ihtiyaç olmazdı” iddiası da eklenmiş ve eser tamamen bu konulara hasredilerek uzun izahlar yapılmıştır. Bu bakımdan, tartışmaların nerelere uzandığını göstermesi yönüyle ve edebiyat/belagat tarihi yanında kültür tarihi açısından da ilginç bir metin ortaya çıkmıştır.

Eserde savuşturulmaya, çürütülmeye çalışılan iddialar bir belagat eleştirisi metninden alınmıştır; içerik olarak bakıldığında kelam (itikat-ilahiyat), hâkim ve merkezî konumdadır; içeriğin ve ulaşılmak istenen gayenin ölçüsü ve metodu ise mantık ilmidir. Mantık burada bir araç veya delil yöntemi olarak kullanılmış ve meşhur iki kelam ve mantık kitabı olan Burhân-ı Gelenbevî ve Şerh-i Mevâkıf ile tartışmanın teorik temelleri atılmıştır. Bunun dışında bu eserlere yazılan şerh ve haşiyelerden, temel akait ve fıkıh usulü eserlerinden yapılan alıntılar da başka destekleyici argümanlar olarak kullanılmıştır (Uyan 2023).

Eserin inceleme ve çeviri yazılı neşrini içeren bir çalışma Ömer Uyan tarafından hazırlanmış olup 2023 yılında kitap bölümü olarak basılması planlanmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. “Mahmûd Es’ad, Konya Seydişehirli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahmud-esad-konya-seydisehirli