Behiştî Ahmed’in Hamse’sinde, Mihr ü Müşterî’den sonra ikinci sırada yer alan mesnevisi. Müellif eserini, son beyitte ifade ettiği gibi 909/1504 senesinde 32 yaşına geldiği vakit tamamlamıştır:

            Tokuz yüz tokuzında oldı tamâm

            Bu nazm-ı hoş-âyende temme’l-kelâm

İskender-nâme’nin Durham-Ushaw College Church Library’de yer alan eldeki tek nüshası 5782 beyit olup "fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl" vezniyle yazılmıştır. Beş tane minyatürü barındıran nüshada eksik varaklar bulunmaktadır. Elde olmayan tahminen altı varaktan bazısında minyatür olma ihtimali göz ardı edilir ve diğer sayfalarda yaklaşık 40 beytin yer aldığı düşünülürse mesnevinin takriben 500 beytinin eksik olduğu söylenebilir.

Behiştî, Hamse’sini devrin padişahı II. Bâyezîd’e (1481-1512) arz etmek istemiş ama yaşanan bazı tatsızlıklar buna imkân vermemiştir. Özellikle Behiştî’nin II. Bâyezîd’i devrin İskender’i olarak tavsif etmesi, eserini de aralarındaki tatsızlığı halledecek bir vesile olarak görmesi bu mesneviye ayrı bir ehemmiyet kazandırmaktadır.

Tevhid, münâcât ve na‘ttan sonra eserin “Sebeb-i Te’lîf” bölümünde müellifin genç yaşına rağmen ölüm korkusu içinde olduğu ifade edilmektedir. Bu durum eserin farklı beyitlerinde de yer yer dile getirilmektedir. Behiştî’nin bir dönem Hüseyn-i Baykara’nın (1470-1506) yanına sığınması, ardından devlet adamlarının araya girmesiyle affedilmesi ve böylece İstanbul’a dönmesi, elde tarihî bir bilgi olmamasına rağmen, o dönem yaşanan Cem Sultan (ö. 1495) taraftarları arasında bulunma ya da böyle bir iddiaya maruz kalma ihtimalini düşündürmektedir. Behiştî beyitlerde, içinin daraldığından, gam ve keder dolu günler geçirdiğinden, yaşadığı sıkıntılar sebebiyle zayıfladığından bahseder. Hızır gibi âb-ı hayâtı içme arzusu içinde oluğu için eserini yazdığını belirtir. Ayrıca Behiştî, Firdevsî-i Tûsî’nin (ö. 1020?) Şehnâme’sine cevap olarak Bâyezîd’i övmek için İskender-nâme’yi yazdığını da söylemektedir (b. 2321-2330). Behiştî aslında II. Bâyezîd’i övme, kahramanlıklarını anlatma ve kendisini affettirme gayesiyle yola çıkmış, buna da İskender hikâyesini aracı kılmıştır. Oğuz Kağan destanından itibaren gördüğümüz Türklerin cihan hâkimi olduğu düşüncesi, II. Bâyezîd’in saltanatına vurgu yapılan yerlerde ifade edilmektedir.

İskender-nâmelerin çoğunda görüldüğü gibi Behiştî’nin eserinde de İskender, Müslüman bir komutan olarak karşımıza çıkar. O, toprakları cihat düşüncesiyle fetheden, adaleti her yere götürme gayesiyle fetihler yapan bir komutandır. Behiştî’nin eserinde de Kur’an’da anlatılan Zülkarneyn (Kehf 18/83-98) ile Makedonya Kralı İskender iç içe geçmiş ve ortaya İskender-i Zülkarneyn olarak anılan bir karakter çıkmıştır. Böylece Behiştî asıl konuya geçiş yaptığında, İskender’in tahta geçmesiyle birlikte dünyaya adaletin hâkim olduğunu, yırtıcı hayvanların bile uysallaştığını, Hz. Hızır’ın onun koruyucusu olduğunu, İskender’in dinî gayelerle fetihler yaptığını söylemiştir. İlk olarak İskender İran üzerine ordu sevk etmiş, Dârâ’dan zulmü bırakarak bir olan Allah’a ve Hz. İbrâhîm’e iman etmesini istemiştir. Bunu kabul etmeyen Dârâ savaşta hezimete uğramış, meydanda son nefesini verirken iman ederek kızını İskender’le nikahlamıştır.

İran fethi gerçekleşince İskender Hindistan’a sefer düzenler. Hindistan’ın yarısı emri altında bulunan Keyd, İskender’e yardım sözü verir. Hind Fûr’u, İskender’in şartlarını kabul etmeyince de savaş kaçınılmaz olur. Allah, Hızır’ı İskender’e yardıma gönderir. Hızır’ın yol göstermesiyle fil ordusu alt edilir. Bütün Hind halkı da Müslüman olur. Ardından İskender; Sind, Çin, Rum ve Rus diyarlarını da hâkimiyeti altına alarak bu diyarların halkını Müslüman yapar.

İskender’in çevresinde Eflatun, Aristo, Hipokrat, Sokrat, Hermes gibi ona yol gösteren büyük filozoflar vardır. Bunların İskender’e yazdıkları nasihatname niteliğindeki metinler, İskender-nâme içinde oldukça önemli bir bölümü oluşturur.

Hikâyenin devamında İskender’in aynasından, Kâbe’yi tavaf edişinden, düzenlenen farklı seferlerden, bir denizaltıyla yaptığı seyahatten bahsedilir. Son olarak eserde, İskender’in Hızır ve İlyas’la Âb-ı Hayât’ı bulmak için yaptığı yolculuk konu edilir. Hızır ve İlyas âb-ı hayatı içmiş ama İskender ölümsüzlük suyundan içemediği için ölmüştür.

Behiştî eserinde, kendi şiir gücüne de vurgu yapar. Şeyhî (ö. 1431?) ve Ahmedî’yi (ö. 1410’dan sonra) eleştiren şair, onların sözlerinin “tatsız tuzsuz kuru bir meze” olduğunu söyler. Behiştî, Türk edebiyatındaki ilk hamseyi de kendisinin tertip ettiğini iddia etmektedir. İskender-nâme’yi de Firdevsî, Nizamî (ö. 1214?) ve Hüsrev-i Dihlevî’yi (ö. 1325) örnek alarak kaleme aldığını belirtir.

Diğer İskender-nâmelerden hareketle Behiştî’nin orijinal bir söyleyiş yakaladığı, bilinen bir hikâyeyi kendine has vurgularla zenginleştirdiği, edebî gücünün yüksek olduğu söylenebilir. Bünyamin Ayçiçeği tarafından doktora tezi olarak hazırlanan (2014) eser, e-kitap olarak yayımlanmıştır (2018).

Şairin biyografisi için bk. “Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/behisti-bihisti-ahmed-sinan-celebi