Iskât-ı Cenîn; Kütahyalı Bedrî Paşa tarafından yazılan ve 1290’da (1874-1875) 104 sayfa olarak basılan dört fasıl-dört perdelik facia. 1264’te (1848-1849) İstanbul’da geçen oyun, Hayriye tüccarlarından olan Derviş Bey’in yeğeni Şevki Bey ile evlendirmeyi planladığı kızı Afife Hanım’ın Edirne’nin ileri gelenlerinden Mahmut Bey’in oğlu Hilmi Bey’e âşık olmasıyla karışan olayları anlatır. Annesi Şefika Hanım’la Kâğıthane’ye gezmeye giden Afife Hanım, orada bir beyle karşılaşmış ve iffetli bir kadın olsa da güzelliğinden etkilendiği bu beyle mektuplaşmaya başlamıştır. Afife Hanım’ın bu durumu dadısı Kethüda Kadın’a açtığı bir gece, Şefika Hanım ve Derviş Bey de odaya girerek Hilmi Bey’in mektubunu görür ve özellikle Derviş Bey, soylu ailesinin adına leke sürüldüğünü düşünerek hiddetlenir. Kızına en uygun kocanın yeğeni Şevki Bey olduğuna karar veren Derviş Bey, kızının isteklerini görmezden gelerek ve onu kime istiyorsa ona verebileceğini söyleyerek Afife Hanım’ı hemen Şevki Bey ile evlendirmeye karar verir. Nikâhta keramet olduğuna, evlendikten sonra kızının Şevki Bey’e ısınacağına inanan Derviş Bey, bu evlilik için yaptığı masrafların boşa gitmesini de istememektedir. Afife Hanım’ın Kethüda Kadın vasıtasıyla durumu Hilmi Bey’e bildirmesinin ardından Hilmi Bey’in lalası Hüseyin Ağa, çeşitli hile ve kurnazlıklarla Şevki Bey’i Afife Hanım’la evlilikten vazgeçirmeye uğraşır. Aynı zamanda Hilmi Bey’in komşusu olan Şevki Bey, çapkın, havai meşrep, işrete meraklı, ahlaksız biri olarak tanınmaktadır ve Afife Hanım’la evlenmeyi kabul etmesinin tek nedeni amcasının mirasına konmak istemesidir. Şevki Bey’i kendi konaklarına rakı içmeye çağıran Hüseyin Ağa Afife Hanım’ın bir başkasıyla mektuplaştığının herkes tarafından bilindiğini söyleyerek onu Afife Hanım’dan soğutmaya çalışır. Babasından kendisine kalan paranın yeteceğini, amcasının mirasına ihtiyacı olmadığını düşünen Şevki Bey de Afife Hanım’la evlenme fikrinden cayar. Derviş Bey’in o gün nikâh kıyılacağına dair tezkeresini de Şevki Bey’den gizleyen Hüseyin Ağa, Şevki Bey’in Derviş Bey’in karşısına sarhoş bir halde çıkmasını sağlayarak, amca-yeğeni birbirine düşürür. Şevki Bey’in Afife Hanım’ı istemediğini söylemesi üzerine hiddetlenen Derviş Bey’i teskin edense kızıyla evlenmeye talip olduğunu söyleyen Hilmi Bey olur. Bu esnada, Hüseyin Ağa’nın nikâhı kıymaya gelen hocanın eline bir kese sıkıştırmasıyla Afife Hanım’ın Hilmi Bey’le nikâhın daha münasip olduğu konusunda Derviş Bey ikna edilir. Şevki Bey’in durumu anlaması ve intikam almaya karar vermesiyle perde kapanır. Perde yeniden açıldığında, Afife Hanım’ın Hilmi Bey’le nikâhının üzerinden bir süre geçmiş, bu süreçte Şevki Bey de babasından kalan mirası tüketmiştir. Şevki Bey, gazetelerden Galata piyasasını takip etmekte ve bir sarrafla mali durumunu gözden geçirmektedir. Borçları yüzünden iyice sıkışan Şevki Bey, Mukim Efendi adlı çıkarcı bir dostu yardımıyla Derviş Bey’in mirasına konmak için Afife Hanım’ı öldürmeye karar verir. Bunun için Galata’da muayenehanesi bulunan Doktor Yanni’ye para verir, Doktor Yanni de hamile ve hasta olan Afife Hanım’ı bebeğini aldırmaya ikna eder. Bu esnada borçları yüzünden Şevki Bey tutuklanırken, Afife Hanım da bebeğini aldırırken hayatını kaybeder. Karısının ölümü üzerine Hilmi Bey de dayanamayarak intihar eder. İstanbul’u bırakıp Mekke’ye gitmeye karar veren Derviş Bey, tüm bu felaketin Şevki Bey’in başının altından çıktığına dair Mukim tarafından gönderilen bir mektup alırken, olanca varlığını zaten Hilmi Bey’in üzerine yapmış olduğunu söyleyerek, bu planının beyhudeliğini ortaya koyar.

Iskât-ı Cenîn, Tanzimat Dönemi tiyatrosunda sıkça karşılaşılan “zorla evlilik” eleştirisine yer veren bir oyun olarak Metin And tarafından törelerle ilgili sorunlara değinen, duygusal ve evcil dramlardan biri olarak tanımlanır. Aile reisi baba tarafından kiminle evleneceğine karar verilen kadınların kamusal alana çıkmaya başladığı ve seyir âlemlerinde artık kendi aileleri dışındaki insanlarla karşılaşarak, evlenecekleri kişilere kendilerinin karar vermeye başladığı bir dönemi ortaya koyan oyunda aslında bütün felaketi ortaya çıkaran da birbirini severek evlenmeye karar verenlerin karşısına çıkarılan üçüncü kişilerdir. Bu açıdan oyun, birbirini seven iki gencin birlikteliklerinin engellenmesi, bir araya geldiklerinde ise mutluluğun faciayla son bulması gibi oldukça fazla işlenen bir tema üzerine kurgulanmıştır. Bununla birlikte oyunda köklü, soylu ailelerden gelen Müslüman tüccarlardan oluşmuş bir “zadegân” sınıfı kurgulanmaya çalışıldığı görülür. Para için bütün kötülükleri yapabilir doktor tipi gayrimüslim, Rum tebaadan seçilirken, yoldan çıkmış mirasyedi Şevki Bey başta olmak üzere Müslüman karakterlerin de olumsuz niteliklerle tasvir edildikleri, hatta sevenlerin kavuşabilmesi için Müslüman kadınların namuslarının lekelendiğine dair söylentilerin çıkarılmasına bile izin verildiği fark edilir. Bu söylentiler de dâhil olmak üzere amacına ulaşmak için her yolu mubah gören ve oyunda olayların gidişatını belirleyen Hüseyin Ağa karakteri, bu anlamda Ahmet Vefik Paşa tarafından Dekbazlık, Âli Bey tarafından Ayyar Hamza adlarıyla uyarlanarak Osmanlı kamusuna tanıtılan, Moliére’in Scapin’in Dolapları oyununun Scapin karakteriyle benzerlik göstermekte; İtalyan commedia dell’arte adlı halk tiyatrosundaki Brighella’dan ödünç alınan bu karakter kurnaz, cin fikirli, esprili, kıvrak zekâlı uşak tipini karşılamaktadır.

Yazarın biyografisi için bkz. “Bedrî Paşa, Kütahyalı”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali.