Şemsettin Sami'nin, ilk kez 1879 yılında yayımlanan İnsan isimli risalesi. Eserde yazar, devri için büyük bir yenilik ve bilimsel gelişme olan evrim teorisini tanıtmaya çalışmış, Batı bilim dünyasında evrim ile ilgili süren tartışmalardan söz etmiştir. Kitabın giriş bölümünde daha önce kaleme aldığı Gök ve Yer isimli kitaplarından bahseden yazar, bu yeni risalesinde ise “kâinatın en küçük varlıklarından biri olarak insan”ı merkeze alacağını, insanın var oluşu ile ilgili düşüncelere odaklanacağını ifade eder. Eserinde öncelikle insanlığın bilinen en eski dönemlerden gününe kadar geçirdiği dönüşümü Batı merkezli verilerden yola çıkaran anlatan yazar, ardından jeolojik ve arkeolojik kazılardan elde edilen bilgileri yorumlar. Kitapta her ne kadar doğrudan Charles Darwin ve onun “doğal seçilim teorisi”ne atıf yapmasa da Şemsettin Sami’nin “evrim” konusundaki görüşlerini Darwin’e dayandırdığı söylenebilir.

“İnsan nedir?” ve “İnsan ne vakitten beri yeryüzünde bulunur?” sorularıyla kitaba giriş yapan Şemsettin Sami, daha sonrasında insanı diğer varlıklar ile kıyaslama yolunu tutar. İnsan varlığının oluşumu ve anlamı üzerine temel olarak iki farklı görüşün hâkim olduğunu belirten yazar; bunlardan ilkinin evrim teorisine paralel bir şekilde geliştiğini ve "insanoğlunun hayvanlar ile eşdeğer" olduğunu, ikincisinin ise kutsal dinlerde bahsedildiği gibi "insanın yüzü manevi âleme dönük bir canlı” olduğunu ifade eder.

Cep Kitapları dizisinden çıkan diğer eserlerde olduğu gibi İnsan’da da tarafsız bir tutum sergilemek istediğini belirten Şemsettin Sami, bu konuda ne “maddiyunlar” (pozitivistler, maddeciler) gibi katı bilimsel bir davranış benimsediğini, ne de “ehl-i tasavvuf” gibi körü körüne dinsel inançlar üzerinden hareket edeceğini söyler. İnsanı maddi-manevi birçok hususiyetleriyle birlikte değerlendiren yazar, bu konuda bilim insanlarının düşünceleriyle din merkezli görüşleri kıyaslar. Çalışmasında referans yaptığı isim ve kaynaklardan anlaşıldığı üzere bu konuda Batı dünyasında yapılan çalışmaları yakından takip eden Şemsettin Sami, “evrim teorisi”ni Osmanlı coğrafyasına tanıtmasıyla da orijinal bir görev üstlenir.

Şemsettin Sami’nin İnsan adlı çalışması şu alt başlıklardan meydana gelir: “İnsan Nedir?”, “ İnsan Ne Vakitten Beri Küre-i Arzın Üzerinde Bulunur?”, “ İnsanın İbtidaa-i Zuhurunu nasıl anlayabiliriz?”

“Arazi-i Selase İnsanları”, “Arazi-i Rabia İnsanları”, “İnsan Nereden Çıktı?”, “İnsan İbtida Nerede Zuhur Etti”, “İnsanın Ahvâl-i İbtidaiyesi”, “İnsandan Evvel İnsana Karîb Bir Hayvan Bulunmuş mudur?”

“Ezmine-i Beşeriyenin Devirlere Taksimi”, “İnsanların Ahvâl-i Hazırası”, “Nev-i Beşerin Şimdiki Ecnâsı”, “Lisanların Zuhuru ve İhtilafı”.

Yazarın biyografisi için bk. "Şemsettin Sami". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami