- Yazar Biyografisi (TEİS)
Terben - Madde Yazarı: Prof. Dr. Osman Mert
- Eser Yazılış Tarihi:?
- Yazıldığı Saha:Köktürk
- Edebiyat Alanı:Bilinmiyor
- Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
- Dili:Türkçe
- Alfabesi:Köktürk
- Yapısı:Mensur
- Niteliği:Bilinmiyor
- Türü/Formu:Yazıt
- Yayın Tarihi:03/03/2022
İH HÖŞÖÖT (KÖL İÇ ÇOR) YAZITI
yazıtTerben
ISBN: 978-9944-237-87-1
Köktürk dönemi yazıtlarından biri. Adına yazıt dikilen kişinin adı / unvanı ve yazıtta geçen “köl iç çor” kavramından hareketle “Köl İç Çor Yazıtı” adı verilmiştir (Mert 2015). Yazıt, dikildiği bölgede bulunan (ancak büyük bölümü bugün yatık durumdaki) dikili taşlardan dolayı “İh Höşööt Yazıtı” olarak da adlandırılmaktadır.
Köl Tigin ve Bilge Kağan’ın silah arkadaşı Köl İç Çor adına inşa edilen Köl İç Çor anıt mezar kompleksi (60 x 40 m) Moğolistan’ın Töv iline bağlı Delgerhaan ilçesinin Höşööntal Bölgesi’ndeki İh Höşööt mevkisinde (48 466659E 5196453N); Orhun Vadisi’nin yaklaşık 60 km güneyinde; Erdenesant’ın 47 km güneybatısında bulunmaktadır. Anıt mezar kompleksinin Moğolistan’ın başkenti Ulaanbaatar’a uzaklığı ise 235 km’dir. Yazıtın güney yüzünün yüksekliği (kaide üzerinde kalan kısım) 195 cm; kuzey yüzünün yüksekliği 180 cm; güney yüzünün genişliği 16 cm; kuzey yüzünün genişliği 20 cm; doğu ve batı yüzlerinin genişliği ise 65 cm’dir.
II. (Kök)türk Kağanlığı Dönemi’ne ait olan yazıt, tahminen 720-725 yılları arasında dikilmiştir ve Tarduş öncüsü / lideri (Bilge) Köl İç Çor’un mücadelelerini anlatmaktadır. (Kök)türk harfleriyle yazılmış; dört cepheli; 29 satırdan oluşan Köl İç Çor Yazıtı bin yılı aşkın bir süreden beri açık alanda örtüsüz ve korunaksız bir şekilde durduğu için doğanın, insanların ve hayvanların tahribatına maruz kalmıştır. Yazıtın tepelik kısmı kuşların tüneyip pislemeleri yüzünden tamamen parçalanmış; yağmur, kar, aşırı soğuk ve sıcaklar nedeniyle yazıtta derin çatlaklar oluşmuş ve yazılı yüzeylerde ciddi oranda tabakalaşıp parçalanma ve dökülmeler meydana gelmiştir.
Yazıtın girişi niteliğinde olan ve on iki satırlık (Kök)türk harfli metin bulunan batı yüzünde Köl İç Çor’un kendisiyle, atıyla ilgili bilgiler ve Sagır Çolugan’la yaptığı mücadeleler anlatılır. Köl İç Çor’un Keçen’de ve Beş Balık’ta yaptığı savaşlara da yer verilen batı yüzün üst ve orta kısmındaki yazılar kuş pislikleri nedeniyle büyük oranda dökülmüştür. Kenarlarında hayvanların sürtünmelerine ve tabiat koşullarına bağlı lokal kopmalar ve aşınmalar bulunan batı yüzün alt kısımlarında ise rüzgârdan, ısı farkından, kar ve yağmur sularından kaynaklanan aşınmalar bulunmaktadır. On üç satır (Kök)türk harfli metin bulunan doğu yüzde Köl İç Çor’un; Tarduşları düzenleyerek yönetmesi, Demir Kapı’ya kadar ordu sevk ederek Dokuz Oğuzlara karşı yaptığı savaşlar, Kıtaylarla ve Tatabılarla savaşması, küçükken ortaya koyduğu kahramanlıklar, Karluklarla mücadelesi, ölümü ve cenaze töreni, anıtının dikilmesi ve kendisinin çok sayıda at (sürüsü) beslemesi anlatılır.
Yazıtın batı yüzüne göre daha sağlam durumda olan doğu yüzünün üst ve kenar kısımlarında kırılmalar, dökülmeler, orta bölümlerde ise lokal kopmalar mevcuttur. Güney yüzün ilk iki satırında Yigen Çor’un, babası Köl İç Çor’un cenaze törenine gelmesi; halkın Köl İç Çor’un cenaze törenine katılması ve cenazenin kaldırılışı anlatılır. Üçüncü satırda ise metni yazan Terben, bu görevi neden kendisinin yaptığını “……(başkalarının) bilmediği bilgiye sahip olduğum için, bildiklerimle (ve) düşündüklerimle bu kadar yazıyı yazdım.” cümlesiyle aktarır. Dört satırlık (Kök)türk harfli metin bulunan güney yüzde yazı alanının sol üst kısmında yer alan dördüncü satırdaki harfler büyük oranda kırılıp dökülmüştür. Yazıtın her ne kadar üst ve orta kısımlarında yazı izine benzeyen bölümler olsa da kuzey yüzde bugün herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Üst ve alt kısımlarında aşınmaların ve derin çatlakların yer aldığı kuzey yüzde herhangi bir satır çizgisi ya da izi de bulunmamaktadır. Yazıtın da içinde yer aldığı anıt mezar alanında bark alanı, sunak masasına ait üzeri işlemeli taşlar, sekiz insan, iki koyun, bir aslan heykeli ve balballar bulunmaktadır. Açık alanda korunaksız bir şekilde duran Köl İç Çor anıt mezar kompleksindeki eserlerin tamamı büyük ölçüde tahrip olmuştur (Mert 2015).
Eserden Örnekler
Köl İç Çor Yazıtı'nın Doğu Yüzünün Yorumlu Yazı Çevirimi:
1/13. ....................................oglin : ........erin : uduzt[ukı?] : [al?]dukı : itdüki : yir aldukı
2/14. .........ge : köl iç çor : tarduş : bodunug : ite ayu olurtı : ...............
3/15. ...katım.. : yazıg : özlükin : binip : op[layu tegi]p : üç erig sançdı : t............ ...tdükde : köl iç çor : özlüki : yegren at : binip
4/16. ......... : anta kerü : barıp : yinçü : ögüzüg : keçip : temir kapıgka : tezikke : tegi : sü............a/e : kazgantı : tokuz oguzka : yiti süŋüş : süŋüşdükde
5/17. ....e/a : tökdi : qıtany : tatabı : ..............er.ükde : biş : süŋüş : süŋüşdükd[e: köl] iç çor : ançak : bilgesi : çabışı erti : alpı : bökesi : erti :
6/18. .... [kö]l iç çor : yeti yaşıŋa : yeger : ölürti : tokuz yaşıŋa : azıglıg : toŋuz : ölürti : karluk : yagıtukda : tezde : süŋüşdükde :
7/19. ....a/e : köl iç çor : anta kisre : karlukka : yem[e] : süs......di : idil akin : binip : oplayu tegip : sança : ıdıp : topulu : önti : yana : agıtıp :
8/20. ....sü sürti : karlukug : keçigint......n : sançdı : karluk : tapa : ...........glı : barıp : azın erig : yana : ebiŋe : süŋüş : kigürti : karluk : atlantı : ança : sün
9/21. [ka]rluk : yegren : ermelig : arkasin siyu : urtı karluk : anin : turu..................g : ilteber : özi kelti : sir : irkin : oglı : yigen çor : kelti
10/22. .........................glı : süledi : süŋüşüp : süsin : sançdı ilin : altı : oglin : kişisin : bulunad[ıp].....tg.....a : ışbara : bilge : köl iç çor
11/23. ...rüke : tusu bolayin : ödi : ülügi : ança ermiş erinç : yagıka : yalıŋus : oplayu tegip : opulu kirip : özi qısga : kergek boltı
12/24. ...n : kagan : inisi : il çor : tigin : kelip : ulayu : tört tigit : kelip : ışbara : bilge : köl iç çorug : yoglatdı : bedizin : bedizetdi : olurtdı
13/25. .................................................................................................................... ......in : bu/o......................m : kazgantı : artuk : yilkıg : igitdi
Köl İç Çor Yazıtı’nın Doğu Yüzünün Türkiye Türkçesine Aktarımı:
1/13. ……………………………….. çocuklarını, …… kişilerini takip ettiği, aldığı? düzenlediği, yer aldığı
2/14. ………… Köl İç Çor Tarduş Halkı’nı düzenleyerek yönetiyordu. ….
3/15. ……. Yazıg’(ın) / Ayaz’ın (?) beylik (atına) binip boğa gibi saldırarak üç eri mızrakladı. ………-dığında Köl İç Çor beylik doru atına binip
4/16. …….. oradan batıya gidip, İnci Irmağı’nı geçip Demir Kapı’ya, Tezik’e / Tacikler(in bulunduğu yer)e kadar ordu ……………… kazandı. Dokuz Oğuzlara karşı yapılan yedi savaşta
5/17. …… döktü. Kıtaylar ve Tatabılar ………………-dükte beş kez savaştığında [Köl] İç Çor o sırada (Kağan’ın) danışmanı ve başkomutanı idi; alpı, yiğidi idi.
6/18. Köl İç Çor yedi yaşındayken bir antilop öldürdü. Dokuz yaşında azılı / yetişkin bir domuzu öldürdü. Karluklar düşman olduğunda Tes’te savaşırken
7/19. …. Köl İç Çor ondan sonra Karluklara (karşı) yine ………. İdil’in ak atına binip boğa gibi saldırarak mızraklayarak, dağıtarak, parçalayarak ilerledi. Tekrar kovarak / dağıtarak
8/20. ….. sürdü. Karlukları ……………… mızrakladı. Karluklara doğru ………….gidip az sayıdaki askerle yine yurduna savaş getirdi. Karluklar gittiler. Böylece orduyla
9/21. Karluklar, (Köl İç Çor’un) doru atının arkasını / sağrısını kırdılar. Karluklar ondan dolayı ……………... İlteber’in kendisi geldi. Sir İrkin’in oğlu Yigen Çor geldi.
10/22. ………………..asker sevk etti. Savaşıp askerlerini mızrakladı; ülkesini aldı; çocuklarını, eşlerini esir alıp ……atıg?……… Işbara Bilge Köl İç Çor
11/23. ………….. yardım edeyim. Zamanı, nasibi bu kadarmış şüphesiz. Düşmana / düşmanların arasına tek başına boğa gibi saldırarak girdiği için kendisi hemen / kısa süre içinde öldü.
12/24. ……. Kağan’ın küçük kardeşi İl Çor Tigin geldi ve yine dört tigin daha gelip Işbara Bilge Köl İç Çor’un cenaze törenini yaptılar; anıtını diktiler.
13/25. ……………………………………………………………………. kazandı. Çok sayıda at (sürüsü) besledi.
Kaynakça
Alyılmaz, Cengiz (2001). “Moğolistandaki Türk Anıtları Projesi 2000 Yılı Çalışmaları Işığında Bazı Tespitler”. Göktürk Devleti’nin 1450. Kuruluş Yıldönümü Sempozyum Bildirileri (yay. hzl. Y. Hacaloğlu). Ankara: Yeni Avrasya Yay. 67-75.
Alyılmaz, Cengiz (2003). "Türk Tengri Dini Edebî Çevresi (Orhun Türkçesi Dönemi)". Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 4: 1-24.
Amanjolov, Altay Sersenulı (2003). İstoriya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pis’ma. Alma-Ata: Mektep Yay.
Aydarov, Gubeydulla (1971). Yazık Orhonskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pisʼmennosti VIII Veka. Almatı: Kazakistan Bilimler Akademisi Yay.
Aydın, Erhan (2011). “Küli Çor Yazıtının 18. Satırındaki YGR Harfleriyle Yazılmış Sözcük Üzerine Düşünceler”. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290. Yılı (720–2010) Sempozyumu, Bildiriler/Papers. (yay. hzl. M. Ölmez, E. Aydın, P. Zieme ve M. S. Kaçalin). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay. 225-232.
Aydın, Erhan (2012). "Küli Çor Yazıtı ve Yazıtla İlgili Sorunlar Üzerine Notlar". Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 5: 251-272.
Berta, Árpád (2006). “Runik Harfli Eski Türkçe Yazıtlar (VIII. yüzyıl)”. Türk Edebiyatı Tarihi. (çev. N. Demir).C. 1, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 113-121.
Bold, Luvsandorj (1990). Bnmau-ın Nutag Dah' Hadnı Biçees (Tureg Biçgiín Dursgal). Ulaanbaatar: Moğolistan Bilimler Akademisi Yay.
Bold, Luvsandorj (2006). Orhon Biçgiín Dursgal II. Ulaanbaatar: Moğolistan Bilimler Akademisi Yay.
Clauson, Sir Gerard ve E. Tryjarskı (1971). "The Inscription at Ikhe–Khushotu". Rocznik Orientalistyczny, 34 (1): 7–33.
Ercilasun, Ahmet Bican (1985). "Bengütaş Edebiyatı". Büyük Türk Klasikleri. C. 1. İstanbul: Dergah Yay. 56-78.
Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon. C. 1. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Hamılton, James Russell (1974). "Opla–/yopla–, uf–/yuf– et Autres Formes Semblables en Turc Ancien". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 28 (1): 111–117.
Hayashı, Toshio ve T. Ōsawa (1999). “Site of Ikh–Khoshoot and Küli Çor Inscription”. Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998. (hzl. T. Moriyasu ve A. Ochir). Osaka: The Society of Central Eurasian Studies. 148-157.
Kafesoğlu, İbrahim (1992). “Göktürk Hakanlıkları”. Türk Dünyası El Kitabı. C. 1. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 127-145.
Kurat, Akdes Nimet (2002). “Göktürk Kağanlığı”. Türkler Ansiklopedisi. C. 2. ( hzl. H. C. Güzel, S. Koca ve K. Çiçek). Ankara: Yeni Türkiye Yay. 49-78.
Malov, Sergey Yefimoviç (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Tekstı i İsledovaniya. Moskova-Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yay.
Malov, Sergey Yefimoviç (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskova-Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yay.
Mert, Osman (2010). “Moğolistan’daki Köktürk Harfli Yazıtlar ve Bugünkü Durumları”. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Kurultayı Bildirileri. C. 3. Ankara: Türksoy Yay. 257-268.
Mert, Osman (2015). Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
Morı, Masao (1965). "On Chi-li-fa (elteber/eltebir) and Chi-chin (İrkin) of the Tieh-le Tribes". Acta Asiatica, 9: 31-59.
Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Öner, Mustafa (2011). Türkçe Yazıları. İstanbul: Kesit Yay.
Ravdan, Ėnkhbai︠a︡ryn (2006). Mongol Gazar Nutgiín Neriín Züílçilsen Tol’ Bot’ II, (XX zuunı 30-40 Onı Üye). Ulaanbaatar: Moğolistan Millî Üniversitesi Yay.
Sertkaya, Osman Fikri (1995). “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor Kitâbelerinde Geçen ‘Oplayu Tegmek’ Deyimi Üzerine”. Göktürk Tarihinin Meseleleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 153-159.
Sertkaya, Osman Fikri, C. Alyılmaz, T. Battulga (2001). Moğolistandaki Türk Anıtları Projesi Albümü. Ankara: TİKA Yay.
Şahin, İbrahim (2006). Eski Türkçe Dönemi (VI-XI. Yüzyıl) Temel Eserlerinde Geçen Yer Adları. Doktora Tezi. Bişkek: Kırgızistan - Türkiye Manas Üniversitesi.
Şirin-User, Hatice (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yay.
Taşağıl, Ahmet (2012). Gök-Türkler I -II-III. Ankara: Bilge Kültür Sanat Yay.
Tekin, Talat (1988). Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg Yay.
Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yay.
Tekin, Talat (2003). Orhon Yazıtları Kül Tigin Bilge Kağan Tunyukuk. İstanbul: Bilgesu Yay.
Atıf Bilgileri
Benzer Eserler
| # | Madde | Yazar | Madde Yazarı | İşlem |
|---|